कक्षा१२ एकाइ ४ पाठ २ सामाजिक सम्वन्धको विकास र सामाजिक अन्तरनिर्भता

 कक्षा१२ एकाइ ४ पाठ २ सामाजिक सम्वन्धको विकास र सामाजिक अन्तरनिर्भता

1. सामाजिक सम्बन्ध के हो?

व्यक्तिहरू बीचको अन्तर्क्रिया र सम्बन्धलाई सामाजिक सम्बन्ध भनिन्छ।

2. सामाजिक सम्बन्धको विकास कसरी हुन्छ?

सामाजिक सम्बन्धहरू व्यक्तिहरू बीचको अन्तर्क्रिया, सहयोग, र समझदारीबाट विकास हुन्छन्।

3. सामाजिक अन्तरनिर्भरता के हो?

समाजका सदस्यहरू एकअर्कामा निर्भर रहने अवस्थालाई सामाजिक अन्तरनिर्भरता भनिन्छ।

4. सामाजिक अन्तरनिर्भरता किन आवश्यक छ?

यसले समाजमा सहयोग, समझदारी, र एकता बढाउँछ।

5. सामाजिक सम्बन्धको उदाहरण दिनुहोस्।

परिवार, साथीभाई, र सहकर्मीहरू बीचको सम्बन्ध।

6. सामाजिक अन्तरनिर्भरताको उदाहरण के हो?

कृषकले अन्न उत्पादन गर्छन्, जसलाई उपभोक्ताहरूले उपभोग गर्छन्।

7. सामाजिक सम्बन्ध र अन्तरनिर्भरता बीचको सम्बन्ध के हो?

दुवै एकअर्कामा आधारित छन्; सम्बन्धले अन्तरनिर्भरता बढाउँछ, र अन्तरनिर्भरता सम्बन्धलाई मजबुत बनाउँछ।

8. सामाजिक सम्बन्धको विकासमा सञ्चारको भूमिका के हो?

प्रभावकारी सञ्चारले समझदारी र विश्वास बढाई सम्बन्धलाई मजबुत बनाउँछ।

गार्हपत्य,आहवनिय,र विदथ भन्नाले के बुझिन्छ?

 गार्हपत्य (गृह्य): यो वैदिक संस्कृतिको एउटा महत्वपूर्ण अग्नि हो, जुन घरको केन्द्रमा स्थापना गरिन्छ र दैनिक गृहस्थी कर्महरूमा प्रयोग गरिन्छ। यसलाई गृहस्थ जीवनको प्रतीक मानिन्छ।

आहवनीय: यो पनि वैदिक संस्कृतिको एउटा प्रमुख अग्नि हो, जुन विशेष यज्ञहरूमा देवताहरूलाई आह्वान गर्न प्रयोग गरिन्छ। यसलाई पूर्वतर्फ स्थापना गरिन्छ र पवित्र मानिन्छ।

 विदथ: यो वैदिक कालमा सामाजिक सभा वा परिषदलाई जनाउँछ, जहाँ समाजका सदस्यहरू भेला भएर महत्वपूर्ण विषयहरूमा छलफल गर्थे। यसले सामाजिक निर्णयहरू लिन र अन्तरनिर्भरता बढाउन मद्दत गर्थ्यो।

छोटो उत्तर दिनुहोस

सामाजिक सम्वन्धको विकास वारेमा पुर्विय तथा पस्चिमा दर्शन अनुसर उल्लेखित तथ्य  प्रस्तुत गर्नुहोस

सामाजिक सम्बन्धको विकास: पूर्वीय तथा पश्चिमी दर्शनको दृष्टिकोण

सामाजिक सम्बन्धको विकासलाई पूर्वीय तथा पश्चिमी दर्शनका भिन्न दृष्टिकोणबाट हेर्न सकिन्छ। सामाजिक सम्बन्ध परिवारबाट सुरु भएर कुल, कुटुम्ब, ग्राम, गण हुँदै राष्ट्रसम्म फैलिएको पाइन्छ। समाजका यी संरचनाहरूको विकासलाई पूर्वीय तथा पश्चिमी दार्शनिकहरूले फरक ढंगले विश्लेषण गरेका छन्।

१. पूर्वीय दर्शन अनुसार सामाजिक सम्बन्धको विकास कसरि भएको उल्लेख छ ? लेख्नुहोस।

पूर्वीय दर्शन विशेषगरी वेद, उपनिषद्, महाभारत, रामायण, बौद्ध र कन्फ्युसियस दर्शनमा आधारित छ। समाजलाई नैतिकता, कर्तव्य, अध्यात्म, र परम्परामा आधारित संरचना मानिन्छ।

(क) वैदिक अवधारणा

वैदिक कालमा समाज परिवारमा आधारित थियो, जसको केन्द्र राजा, ऋषि वा पुरोहित वर्ग हुन्थ्यो।

समाजको आधारभूत संरचना परिवार, ग्राम, गण, सभा, समिति र राज्य थिए।

वैदिक ग्रन्थहरू (ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद, अथर्ववेद) मा सामाजिक सम्बन्ध कर्तव्य, धर्म, र नियममा आधारित हुने उल्लेख छ।

‘गण’ वा ‘जन’ को अवधारणाले समूहको एकतामा जोड दिएको छ।

(ख) महाभारत र रामायणमा सामाजिक सम्बन्ध

महाभारतको शान्तिपर्वमा भनिएको छ कि राजा समाजको संरक्षक हो, जसले प्रजाको रक्षा गर्नुपर्छ।

समाजमा नैतिक मूल्य, पारिवारिक उत्तरदायित्व, तथा समाजको नियम पालना अनिवार्य थियो।

रामायणमा रामले आदर्श राज्य (रामराज्य) को परिकल्पना गरेका छन्, जहाँ न्याय, सत्य, कर्तव्य, तथा पारिवारिक सम्बन्धको ठूलो महत्त्व थियो।

(ग) बौद्ध र कन्फ्युसियस दर्शन अनुसार सामाजिक सम्बन्ध

गौतम बुद्धले सामाजिक सम्बन्धको आधार करुणा, अहिंसा र सहअस्तित्वमा आधारित हुनुपर्छ भने।

कन्फ्युसियस दर्शनले परिवारको भूमिकालाई सामाजिक सम्बन्धको केन्द्रमा राखेको छ। परिवारका सदस्यबीच सम्मान, अनुशासन र नैतिक सम्बन्ध हुनुपर्छ भन्नेमा जोड दिइन्छ।

 पश्चिमी दर्शन अनुसार सामाजिक सम्बन्धको विकास कसरि भएको उल्लेख छ? लेख्नुहोस

पश्चिमी दर्शन मुख्यतः युनानी, रोमन, पुनर्जागरणकालीन मानववाद, र आधुनिक समाजशास्त्रीय विचारमा आधारित छ।

(क) प्लेटो र अरस्तु (युनानी दर्शन)

प्लेटोले आफ्नो पुस्तक "The Republic" मा आदर्श समाजको परिकल्पना गरेका छन्, जहाँ हरेक व्यक्तिको भूमिका निर्धारण हुन्छ।

अरस्तुले समाजलाई प्राकृतिक विकासको परिणाम भनेका छन्। परिवार, ग्राम, तथा शहर राज्यको विकासक्रम हो।

समाज र सम्बन्धहरू न्याय, राजनीति, तथा तर्कशील चिन्तनमा आधारित हुनुपर्ने धारणा राखेका छन्।

(ख) रोमन र मध्ययुगीन अवधारणा

रोमन सभ्यतामा समाज कानूनी नियममा आधारित थियो। नागरिकता, कानुनी उत्तरदायित्व, तथा सरकारी संरचनाले सामाजिक सम्बन्धलाई परिभाषित गर्थ्यो।

मध्ययुगीन अवधिमा ईसाई धर्मको प्रभावले समाज चर्च-केन्द्रित बन्यो, जसले नैतिकता, परोपकार र सामाजिक दायित्वलाई महत्त्व दियो।

(ग) आधुनिक समाजशास्त्रीय विचारहरू

पुनर्जागरण र प्रबोधनकालमा समाजको अवधारणा परिवर्तन भयो। व्यक्ति स्वतन्त्रता, लोकतन्त्र, तथा मानव अधिकारको धारणा विकसित भयो।

थमस होब्स, जॉन लक, र रुसो जस्ता विचारकहरूले समाजलाई सामाजिक सम्झौतामा आधारित संरचना भनेका छन्।

कार्ल मार्क्सले वर्ग संघर्षको सिद्धान्त दिए, जसमा समाज श्रमिक र पूँजीपतिबीचको सम्बन्धले निर्धारण हुन्छ भनिएको छ।

इमाइल दुर्खाइमले समाजलाई जैविक संरचना जस्तै माने, जहाँ हरेक तत्व एकअर्कासँग सम्बन्धित छन्।

 पूर्वीय र पश्चिमी दर्शन अनुसार सामाजिक सम्बन्धको विकासलाई तुलनात्मक विश्लेषण गर्नुहोस

पूर्वीय दर्शनले सामाजिक सम्बन्धलाई नैतिकता, धर्म, तथा कर्तव्यमा जोड दिएको पाइन्छ, जसमा सामूहिकता मुख्य विशेषता हो। पश्चिमी दर्शनमा भने तर्क, व्यक्तिवाद, तथा लोकतान्त्रिक संरचनामा आधारित समाजको परिकल्पना गरिएको छ। दुवै दर्शनले सामाजिक सम्बन्धको विकासलाई आ-आफ्नै तरिकाले परिभाषित गरेका छन्। आधुनिक समाजमा यी दुवै दृष्टिकोणको मिश्रण पाइन्छ, जहाँ पूर्वीय दर्शनको नैतिकता र सामूहिकता तथा पश्चिमी दर्शनको लोकतन्त्र र स्वतन्त्रताको धारणा मिलेर अघि बढेको देखिन्छ।

 

१. व्यक्तित्व निर्माणका आधार र कर्तव्य उल्लेख गर्नुहोस

व्यक्तित्व भन्नासाथ व्यक्तिको सोच, आचरण, व्यवहार र सम्पूर्ण चरित्र समेटिन्छ। व्यक्तित्व निर्माणमा निम्न आधारहरू मुख्य मानिन्छन्:

1. देश, काल र परिस्थितिको प्रभाव

व्यक्ति जहाँ जन्मिन्छ वा हुर्किन्छ, त्यहाँको भौगोलिक, सांस्कृतिक तथा ऐतिहासिक पृष्ठभूमिले उसलाई प्रभाव पार्छ।

समयानुसार समाजका संरचनाहरू, कानून, मूल्य‐मान्यता तथा प्रविधिहरू परिवर्तन हुँदै जान्छन्, जसले व्यक्तित्व निर्माणमा भूमिका खेल्छ।

2. परिवार र सामाजिक परिवेश

व्यक्तिको प्रारम्भिक शिक्षादिक्षा, नैतिक मूल्य र आनीबानी परिवारबाटै सिकिन्छ।

समाजका रीति‐रिवाज, परम्परा, संस्कार, धर्म आदि पनि व्यक्तित्व निर्माणका महत्त्वपूर्ण आधार हुन्।

3. धार्मिक तथा दार्शनिक मान्यता

वैदिक हिन्दू, बौद्ध, जैन आदि दर्शनमा साधारण धर्म (सबैका लागि लागू हुने नैतिकता) र विशेष धर्म (समुदाय विशेषका विशिष्ट आचरण) को उल्लेख पाइन्छ।

यी धार्मिक र दार्शनिक मान्यताहरूले व्यक्ति के सही वा गलत हो भन्ने कुरा छुट्याउन सिकाउँछन्, जसले चरित्र निर्माणमा सहयोग गर्छ।

4. शिक्षा र संस्कृतिजन्य प्रभाव

शिक्षाले व्यक्तिमा ज्ञान, सीप, तर्क शक्ति र नैतिक मूल्य विकसित गराउँछ।

संस्कृतिजन्य प्रभाव अन्तर्गत भाषा, कलाकौशल, सामाजिक चलनचल्ती आदि व्यक्ति के सोच्छ, कसरी प्रस्तुत हुन्छ भन्ने कुरामा निर्णायक हुन्छन्।

5. व्यक्तिगत अनुभव र आत्मविकास

जीवनका अनुभव, सफलता‐असफलता, व्यक्तिगत रुचि‐दक्षता आदि व्यक्तित्व विकासका लागि महत्त्वपूर्ण हुन्छन्।

व्यक्तिले आत्मविश्लेषण गरी आफूलाई निरन्तर सुधार्दै लैजानु पनि व्यक्तित्व विकासको आधार हो।

२. व्यक्तिका कर्तव्य

समाजभित्र बस्ने हरेक व्यक्तिले आफ्नो अधिकारको साथसाथै कर्तव्यहरू पनि पालना गर्नुपर्छ। माथिको सामग्रीअनुसार मुख्य कर्तव्यहरू यस्ता छन्:

1. कानूनी कर्तव्य

देशका विद्यमान कानून तथा संविधानले तोकेका नियमहरूको पालना गर्नु।

सार्वजनिक सम्पत्ति तथा अन्य व्यक्तिका अधिकारको सम्मान गर्ने, कर तिर्ने आदि कानूनी जिम्मेवारीहरू पूरा गर्नु।

2. नैतिक कर्तव्य

सत्य बोल्ने, इमानदार र परोपकारी हुने, अरूलाई हानी नगर्ने, सहयोगी हुने आदि मानवीय गुणहरू पालना गर्नु।

वैयक्तिक स्वार्थभन्दा माथि उठेर सामाजिक हितको पक्ष लिनु, जसले सामूहिक हित र सद्भाव कायम रहोस्।

3. सामाजिक कर्तव्य

समाजमा शान्ति, सद्भाव र सहकार्य कायम राख्ने गरी आचरण गर्नु।

सामुदायिक कार्यक्रम, सेवा कार्य, आपत्कालीन सहयोग जस्ता गतिविधिमा सहभागी भई सामाजिक एकता मजबूत पार्नु।

4. पारिवारिक कर्तव्य

परिवारका सदस्यप्रति आदर, स्नेह, सहयोग र सुरक्षा प्रदान गर्नु।

आफ्ना अभिभावक, साना, ठूला सबैप्रति जिम्मेवारीपूर्वक व्यवहार गर्ने, पारिवारिक समस्या समाधानमा हात बँडाउने।

सामाजिक सम्वन्धको विकासमा परिवारको भुमिका चर्चा गर्नुहोस

परिवार समाजको आधारभूत संस्था हो, जसले सामाजिकरण (socialization), संस्कृतिकरण (acculturation), चारित्रिक निर्माण, नैतिक शिक्षा, तथा आर्थिक संरचनामा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। समाजमा हुने परिवर्तनसँगै परिवारको संरचना र पारिवारिक आदर्शहरू पनि बदलिन्छन्।

१. परिवारको भूमिका र सामाजिकरण

परिवार व्यक्तिको पहिलो पाठशाला हो। यहीँबाट नैतिकता, अनुशासन, सामाजिक मूल्य, र संस्कारको विकास हुन्छ। परिवारले बालबालिकालाई समाजमा समायोजन गराउने, परम्परा सिकाउने तथा सही-गलतको भेद बुझाउने काम गर्छ।

२. पारिवारिक आदर्श र संरचना

पारिवारिक आदर्श समयअनुसार बदलिन्छ। परम्परागत रूपमा, हिन्दू समाजमा संयुक्त परिवारको संस्कृति थियो, जसमा सबै पुस्ता एउटै घरमा बस्ने गर्थे। तर आधुनिक समयमा, औद्योगीकरण, रोजगारीका अवसर, र शिक्षा प्रणालीमा सुधारसँगै एकल परिवारको अवधारणा बढ्दै गएको छ।

३. गृहस्थाश्रम र परिवारको महत्त्व

हिन्दू परम्परामा गृहस्थाश्रमलाई जीवनको महत्त्वपूर्ण अवस्था मानिन्छ। यस अवधिमा व्यक्ति परिवारसँगै रहन्छ, जिम्मेवारी बहन गर्छ, र समाजमा योगदान दिन्छ। गृहस्थाश्रम सफल भएमा नै जीवनको अन्य आश्रमहरू सफल मानिन्छन्।

४. पारिवारिक आदर्शमा परिवर्तन ल्याउने कारकहरू

आर्थिक व्यवस्था – जीविकोपार्जनका नयाँ अवसरहरू खुलेसँगै मानिसहरू रोजगारीका लागि शहरतर्फ जाने भएका छन्, जसले परिवारको संरचना बदलेको छ।

औद्योगीकरण र शहरीकरण – कृषिप्रधान समाजमा संयुक्त परिवारको महत्त्व थियो, तर शहरमा सानो परिवार (nuclear family) बढी चल्तीमा छ।

वैश्वीकरण र प्रविधिको प्रभाव – सूचना प्रविधि तथा आधुनिक जीवनशैलीले पारिवारिक सम्बन्धलाई नयाँ ढाँचामा ढालेको छ।

महिला सशक्तीकरण – महिलाहरू शिक्षित तथा आर्थिक रूपमा आत्मनिर्भर बन्दै गएकाले पारिवारिक भूमिकामा परिवर्तन आएको छ।

५. आधुनिक समाजमा परिवारको महत्त्व

सहरीकरण, प्रविधिको विकास, र सामाजिक परिवर्तनका बाबजुद पनि परिवार अझै समाजको आधारभूत संरचना हो। यसले व्यक्तिलाई माया, सुरक्षाबोध, सहयोग, र सामाजिक मूल्य प्रदान गर्छ।

६. परिवारको भविष्य दिशा

भविष्यमा पारिवारिक संरचना अझ लचिलो बन्दै जानेछ। आर्थिक स्वतन्त्रता, लैंगिक समानता, र प्रविधिको प्रयोगले पारिवारिक सम्बन्धलाई नयाँ तरिकाले परिभाषित गर्नेछ।

परिवार समाजको सबैभन्दा पुरानो संस्था हो, जसले व्यक्तिको सामाजिकरण गराउँछ। यद्यपि समयानुसार पारिवारिक संरचना तथा आदर्श परिवर्तन भइरहेका छन्, यसको महत्त्व कहिल्यै घट्दैन। नयाँ प्रविधि, आर्थिक परिवर्तन, तथा आधुनिक सोचसँगै पारिवारिक संरचना तथा आदर्शहरू भविष्यमा थप विकसित हुनेछन्।

सामाजिक अन्तरनिर्भरताको परिचय दिइ यसको महत्व उल्लेख गर्नुहोस

सामाजिक अन्तरनिर्भरताको परिचय

सामाजिक अन्तरनिर्भरता भनेको समाजका विभिन्न व्यक्ति, समूह, तथा संस्थाहरू एकअर्कासँग परस्पर निर्भर हुनु हो। मानव समाज सामूहिक रूपमा संगठित छ, जसमा प्रत्येक व्यक्ति वा समूहले एकअर्कालाई आवश्यक सेवा, सहयोग, तथा स्रोत प्रदान गर्दछ। परिवार, समुदाय, शिक्षा, व्यापार, राजनीति, तथा आर्थिक गतिविधिहरू आपसी निर्भरताका उदाहरण हुन्। समाजको सुचारु सञ्चालनका लागि सबै क्षेत्रको योगदान आवश्यक हुन्छ, जसले सामाजिक अन्तरनिर्भरतालाई झन् सशक्त बनाउँछ।

1. कृषि र व्यापार: किसानहरूले अन्न उत्पादन गर्छन्, जुन व्यापारीहरूले बजारमा बिक्री गर्छन्। व्यापारीहरूबिना किसानहरूले उत्पादन बेच्न सक्दैनन्, र उपभोक्ताहरूले चाहिएको सामान प्राप्त गर्न सक्दैनन्।

2. शिक्षा र रोजगारी: शिक्षकहरूले विद्यार्थीहरूलाई शिक्षित गर्छन्, जसले सीप सिकेर विभिन्न क्षेत्रमा रोजगारी पाउँछन्। समाजमा दक्ष जनशक्ति तयार पार्न शिक्षालयहरू आवश्यक हुन्छन्।

3. स्वास्थ्य र समाज: डाक्टर तथा स्वास्थ्यकर्मी बिरामीहरूको उपचार गर्छन्, तर उनीहरू पनि औषधि उत्पादक कम्पनी, अस्पताल, तथा बिरामीहरूमाथि निर्भर रहन्छन्।

4. सरकार र नागरिक: सरकारले नियम-कानुन बनाउँछ, सुरक्षाको व्यवस्था गर्छ, तर सरकार नागरिकहरूका कर तथा समर्थनबिना चल्न सक्दैन।

सामाजिक अन्तरनिर्भरताका पक्षहरू

1. सामाजिक संरचनामा अन्तरनिर्भरताको भूमिका

व्यक्ति, परिवार, कुल, तथा समुदाय एकअर्कासँग निर्भर छन्।

सामाजिक तथा राजनीतिक जीवनमा अन्तरनिर्भरता देखिन्छ।

ग्रामीण समाजमा कुल वा गुटको महत्त्व थियो, जसले सामाजिक सन्तुलन कायम राख्थ्यो।

धार्मिक, सांस्कृतिक तथा परम्परागत संस्कारहरू समूहगत सहभागितामा आधारित हुन्थे।

2. प्राचीन सामाजिक संरचनामा अन्तरनिर्भरताको महत्त्व

परिवार, कुल, गुठी, तथा ग्रामस्तरका समूहहरू आपसमा निर्भर थिए।

उत्पादन, व्यापार, तथा शिक्षा आदान-प्रदानको लागि सहयोग आवश्यक थियो।

विभिन्न वर्ग तथा समुदायहरूबीच सम्बन्ध थियो, जसले आर्थिक तथा सामाजिक स्थायित्व कायम राख्थ्यो।

ग्रामसभाहरूले न्यायिक, प्रशासनिक तथा धार्मिक कार्यहरू सञ्चालन गर्थे।

जातीय तथा पेशागत समूहहरू परस्पर निर्भर थिए।

3. शिक्षा तथा व्यवसायमा अन्तरनिर्भरता

शिक्षालय, व्यापारिक गिल्ड, तथा पूजाका संस्थाहरू आपसमा निर्भर थिए।

शासक, शिक्षक, कृषक, व्यापारी, तथा सैनिकहरूको अलग-अलग भूमिकाले समाजलाई जोड्ने काम गर्थ्यो।

प्राचीन गुरुकुल शिक्षामा विद्यार्थीहरू शिक्षकहरूमा निर्भर हुन्थे, जबकि शिक्षकहरू समुदायको समर्थनमा निर्भर थिए।

विभिन्न व्यवसायी तथा श्रमिक वर्गहरूले उत्पादन तथा वितरण प्रक्रियामा परस्पर सहयोग गर्थे।

4. आधुनिक समाजमा अन्तरनिर्भरता

आधुनिक समाजमा परस्पर निर्भरताको वृद्धि भएको छ।

अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार, पर्यटन, तथा प्रविधिले विश्वव्यापी अन्तरनिर्भरता बढाएको छ।

आर्थिक, सांस्कृतिक, तथा सामाजिक रूपमा राष्ट्रहरूबीच गहिरो सम्बन्ध छ।

यातायात, सञ्चार, तथा प्रविधिको विकासले राष्ट्रहरूबीच निर्भरतालाई अझ बढी मजबुत बनाएको छ।

5. आर्थिक तथा राजनीतिक अन्तरनिर्भरता

विश्व बजार, उद्योग, तथा बैंकिङ प्रणालीले आर्थिक अन्तरनिर्भरता बढाएको छ।

अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार सम्झौताहरू, आर्थिक संगठनहरू (जस्तै: WTO, IMF) तथा बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरूले देशहरूबीचको निर्भरता बढाएका छन्।

एक देशको अर्थतन्त्रले अर्को देशलाई प्रत्यक्ष रूपमा असर पार्ने गर्दछ।

राष्ट्रहरूबीच राजनीतिक तथा कूटनीतिक सम्बन्धले अन्तरनिर्भरतालाई अझ प्रगाढ बनाएको छ।

सामाजिक अन्तरनिर्भरता मानव जीवनको अभिन्न अङ्ग हो। चाहे प्राचीन समाज होस् वा आधुनिक, व्यक्तिहरू तथा संस्थाहरू एकअर्कामा निर्भर रहन्छन्। यो अन्तरनिर्भरता सहयोग, समन्वय, तथा साझा प्रयासमा आधारित हुन्छ, जसले समाजलाई व्यवस्थित तथा सुदृढ बनाउँछ। आधुनिक युगमा प्रविधि, यातायात, तथा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धका कारण सामाजिक अन्तरनिर्भरता झन् बढेको छ। यसैले, सामाजिक स्थायित्व तथा विकासका लागि सहकार्य र आपसी सहयोग अपरिहार्य छ।

प्रश्न : सामाजिक सम्बन्धले सामाजिक अन्तरनिर्भरता वृद्धि गर्न मदत गर्छ। यस भनाइलाई उदाहरणसहित पुष्टि गर्नुहोस्।

उत्तर:

सामाजिक सम्बन्ध समाजका विभिन्न व्यक्ति, समूह, तथा संस्थाहरूबीच सहकार्य तथा आपसी निर्भरताको माध्यम हो। जब समाजमा सशक्त सामाजिक सम्बन्ध हुन्छ, तब अन्तरनिर्भरता झन् बलियो बन्छ।

उदाहरणहरू:

1. सहयोग र आपसी निर्भरता: एउटा गाउँमा किसान, शिक्षक, डाक्टर, तथा अन्य व्यवसायिक समूहहरू आपसमा निर्भर रहन्छन्। किसानहरूले अन्न उत्पादन गर्छन्, शिक्षकले शिक्षण गर्छन्, र डाक्टरहरूले स्वास्थ्य सेवा दिन्छन्।

2. सामुदायिक कार्यक्रमहरू: विवाह, जात्रा, तथा सांस्कृतिक पर्वहरूमा समाजका सबै सदस्यहरू मिलेर काम गर्छन्, जसले आपसी सम्बन्धलाई बलियो बनाउँछ।

3. सहकारी संस्था: सहकारी बैंकहरू तथा वित्तीय संस्थाहरूले समुदायका मानिसहरूलाई आर्थिक सहायता प्रदान गर्छन्, जसले व्यापार तथा उद्यमशीलतालाई प्रवर्धन गर्छ।

4. वैश्विक स्तरमा अन्तरनिर्भरता: प्रविधि, व्यापार, तथा पर्यटनका कारण विश्वका विभिन्न देशहरू एकअर्कामा निर्भर छन्। नेपालमा धेरै उपभोग्य वस्तुहरू आयात गरिन्छ, जसले अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमा निर्भरता देखाउँछ।

सामाजिक सम्बन्ध मजबुत भएमा समाजका हरेक पक्षहरूबीच सहकार्य र सहयोग बढ्छ, जसले सामाजिक अन्तरनिर्भरतालाई अझ प्रभावकारी बनाउँछ।

व्यक्तिवादि, दृष्टिकोण र सामुदायवादि दृष्टिकोणमा के भिन्नता रहेको छ? नेपाली संस्कृतिमा तिनीहरूको समन्वय कसरी गरिएको छ?

उत्तर:

व्यक्तिवाद (Individualism) र सामुदायिकवाद (Communitarianism) दुई भिन्न सामाजिक दृष्टिकोण हुन्, जसको मुख्य भिन्नता निम्नानुसार छ:

 

नेपाली संस्कृतिमा तिनीहरूको समन्वय निम्न अनुसार उल्लेख गरिन्छ।

नेपाली समाज परम्परागत रूपमा सामुदायिक छ, जहाँ परिवार, गुठी, समाज, तथा सहकार्यको महत्त्व छ।

आधुनिक शिक्षा, आर्थिक विकास, तथा प्रविधिको कारण व्यक्तिवादी सोच बढ्दै गए पनि, पारिवारिक तथा सामाजिक मूल्यमान्यताहरू अझै बलियो छन्।

सहकारी संस्था, जात्रा, पर्वहरू, तथा सामाजिक संस्थाहरू सामुदायिक सोचको उदाहरण हुन्, जबकि व्यक्तिको अधिकार, स्वतन्त्रता, तथा अवसरहरू आधुनिक व्यक्तिवादका उदाहरण हुन्।

ग्रामीण क्षेत्रमा सामुदायिक सोच अझै बलियो छ, जबकि शहरी क्षेत्रमा व्यक्तिवादी प्रवृत्ति बढिरहेको छ।