एकाइ ७ पाठ ५ कक्षा १२
नेपालको धार्मिक तथा क्षेत्रीय पहिचान विभिन्न सांस्कृतिक, धार्मिक, प्राकृतिक, र ऐतिहासिक विशेषताहरूमा आधारित छ। यहाँ नेपालको मुख्य धार्मिक र क्षेत्रीय पहिचानहरू उल्लेख गरिएको छ:
धार्मिक पहिचान:
1. हिन्दु धर्मको केन्द्र: नेपाल हिन्दु धर्मावलम्बीहरूको लागि पवित्र स्थान हो। पशुपतिनाथ, मुक्तिनाथ, गोरखनाथ लगायतका मन्दिरहरूले हिन्दु धर्ममा नेपालको महत्त्व झल्काउँछ। गौतम बुद्धको जन्मस्थल: लुम्बिनी, जो युनेस्को विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत छ, गौतम बुद्धको जन्मस्थल भएकाले नेपाललाई बौद्ध धर्मावलम्बीहरूको लागि पनि पवित्र स्थल बनाएको छ। धार्मिक सहिष्णुता: नेपाल बहुधार्मिक देश हो। यहाँ हिन्दु, बौद्ध, इस्लाम, किराँत, ख्रीष्टियन लगायतका धर्मावलम्बीहरू शान्तिपूर्ण रूपमा सह-अस्तित्वमा छन्।
नेपालका मुख्य धर्महरु
हिन्दु धर्म
हिन्दु धर्मलाई पुरानो र सनातन धर्म मानिन्छ। यसमा योग, प्राणायाम, ज्योतिषशास्त्र, वास्तुशास्त्र जस्ता विभिन्न ज्ञान र संस्कृतिलाई महत्त्व दिइन्छ। हिन्दु धर्मका आधारभूत ग्रन्थहरूमा वेद, पुराण, उपनिषद्, रामायण, महाभारत र गीता समावेश छन्। स्मृति ग्रन्थहरूमा मनुस्मृति लगायतका धार्मिक तथा जीवनोपयोगी विषयहरू समावेश छन्।
हिन्दु धर्ममा प्रकृतिलाई पूजनीय मानिन्छ। सूर्य, चन्द्रमा, नदी, पहाड आदिलाई पूजा गर्ने परम्परा रहेको छ। हिन्दु धर्मका प्रमुख देवताहरूमा गणेश, शिव, विष्णु, लक्ष्मी, राम र कृष्ण रहेका छन्। प्रमुख चाडपर्वहरूमा दशैं, तिहार, शिवरात्रि, रामनवमी, छठ आदि छन्।
बौद्ध धर्म
नेपालको भूमिमा जन्मिएका सिद्धार्थ गौतमले स्थापना गरेको बौद्ध धर्मलाई ज्ञान, सत्य, अहिंसा र शान्तिको धर्म मानिन्छ। यस धर्मले चोरि नगर्ने, असत्य नबोल्ने, माया नगर्ने, र मदिरा नखाने जस्ता आचार्य मान्न प्रेरित गर्छ। बुद्ध जयन्ती र लोसर यस धर्मका मुख्य पर्वहरू हुन्।
इसाई धर्म
इसाई धर्मको प्रवर्तक येशु ख्राइष्ट हुन्। यस धर्मले प्रेम, क्षमा र दया गर्नुपर्ने पाठ दिन्छ। इसाई धर्मका मुख्य धार्मिक ग्रन्थ बाइबल हो। ख्रिसमस इसाई धर्मको मुख्य चाड हो।
इस्लाम धर्म
इस्लाम धर्मको प्रवर्तक मोहम्मद हुन्। यस धर्मको धार्मिक पुस्तक कुरान हो। इस्लाम धर्ममा एक ईश्वरको मान्यता राखिन्छ। यस धर्ममा मूर्तिपूजा निषेध गरिएको छ। मुख्य चाडहरूमा इद र बकरिद पर्दछन्।
जैन धर्म
जैन धर्मको प्रवर्तक महावीर जैन हुन्। यस धर्मले अहिंसा, सत्य र तपस्यालाई महत्त्व दिन्छ। महावीर जयन्ती र दीपावली जैन धर्मका प्रमुख पर्वहरू हुन्।
सिख धर्म
सिख धर्मका प्रवर्तक गुरु नानक हुन्। यस धर्ममा सत्य, अहिंसा र सेवाको महत्त्व दिइन्छ। यस धर्मका प्रमुख धार्मिक ग्रन्थ 'गुरु ग्रन्थ साहिब' हो। सिख धर्मका मुख्य चाडहरू लोहडी र बैसाखी हुन्।
किरात धर्म
किरात धर्म प्राचीन नेपाली जनजाति किरातहरूको मौलिक धर्म हो। यस धर्ममा प्रकृति पूजा, पितृ पूजा, र वन-जंगलको संरक्षणलाई महत्त्व दिइन्छ। किरात धर्मले आत्मा अमर हुने विश्वास राख्छ र आफ्ना परम्परागत विधिहरू पालन गर्दै चाडपर्वहरू मनाउने गर्छ। साकेला (साकेवा) यस धर्मको मुख्य पर्व हो, जसलाई धुमधामसँग नाचगान गरी मनाइन्छ।
बहाइ धर्म
बहाइ धर्म 19औँ शताब्दीमा इरानमा स्थापित भएको धर्म हो। यस धर्मका प्रवर्तक बहाउल्लाह हुन्। यो धर्मले सम्पूर्ण मानव जाति एक हो भन्ने सन्देश दिन्छ र जात, धर्म, तथा लिङ्गभेदको विरोध गर्दछ। बहाइ धर्मका अनुयायीहरूले विश्व शान्ति र मानवताको सेवामा विश्वास गर्छन्। बहाइ धर्मको मुख्य धार्मिक ग्रन्थ ‘किताब-ए-अक्सा’ हो।
बोन धर्म
बोन धर्म तिब्बत र हिमाली क्षेत्रका मानिसहरूको प्राचीन धर्म हो। यसमा प्रकृति पूजा, देवी-देवताको पूजा, र आत्मा तथा शक्ति केन्द्रित साधनामा विश्वास गरिन्छ। बोन धर्मले संसारका सबै तत्वहरूको सन्तुलनलाई महत्त्व दिन्छ। यसका मुख्य धार्मिक गतिविधिहरूमा मन्त्र जप, अनुष्ठान, र परम्परागत विधिहरू सामेल छन्।
नेपालको क्षेत्रीय पहिचान हिमाल, पहाड, तराई क्षेत्रका भौगोलिक तथा सामाजिक-सांस्कृतिक विविधतामा आधारित छ। यसले नेपाललाई एक अनुपम पहिचान प्रदान गर्दछ।
क्षेत्रीय पहिचान
१. हिमाल क्षेत्र
विशेषता: ४,८७७ मिटरभन्दा माथिका हिमाली भूभाग।
सांस्कृतिक विविधता: शेर्पा, थकाली, तामाङलगायत जातिहरूको बसोबास। तिब्बती-बौद्ध धर्म र परम्परा प्रभावशाली छ।
चाडपर्व: ल्होसार, बुद्ध पूर्णिमा।
जीवनशैली: याक पालन, आलु खेती, र पर्यटकसँग सम्बन्धित व्यवसाय।
२. पहाड क्षेत्र
विशेषता: ६१० मिटरदेखि ४,८७७ मिटरको उचाइ।
सांस्कृतिक विविधता: ब्राह्मण, क्षेत्री, गुरुङ, मगर, र नेवार जातिहरूको बसोबास। हिन्दू धर्म र परम्परा प्रमुख छ।
चाडपर्व: दसैँ, तिहार, रमाइलो जात्रा।
जीवनशैली: कृषि, पशुपालन, र घरेलु उद्योग।
३. तराई क्षेत्र
विशेषता: समथर भूभाग, उचाइ ६०० मिटरभन्दा कम।
सांस्कृतिक विविधता: थारू, मधेसी, मुस्लिम, राजवंशी जातिको बसोबास। विविध धर्म र संस्कृतिहरूको संगम।
चाडपर्व: छठ, होली, ईद।
जीवनशैली: खेतीपाती, व्यापार, र आधुनिक व्यवसाय।
सात प्रदेशको सामाजिक-सांस्कृतिक विविधता
१. प्रदेश १: विभिन्न जातजातिको मिश्रण। लिम्बु, राई, शेर्पा समुदाय प्रमुख। चाडपर्व: उभौली-उधौली।
२. मधेश प्रदेश: मधेसी, थारू, मुस्लिम समुदायको बसोबास। छठ र होली लोकप्रिय।
३. बागमती प्रदेश: नेवार, तामाङ, ब्राह्मण, क्षेत्रीको मिश्रण। सांस्कृतिक पर्व: इन्द्र जात्रा।
४. गण्डकी प्रदेश: मगर, गुरुङ, थकाली समुदाय प्रमुख। ल्होसार र दसैँ प्रचलित।
५. लुम्बिनी प्रदेश: थारू र अन्य जातिहरू। चाडपर्व: छठ र थारू नाच।
६. कर्णाली प्रदेश: खस-आर्य, मगर, तामाङको बसोबास। सिदा पुजा र गौरा पर्व मनाइन्छ।
७. सुदूरपश्चिम प्रदेश: थारू, ब्राह्मण, क्षेत्री। देउडा नाच र गौरा पर्व विशेष।
नेपालको विविध भूगोलले विभिन्न संस्कृतिलाई अँगालेको छ, जसले हाम्रो पहिचानलाई अझ समृद्ध बनाएको छ।
Comments
Post a Comment