एकाइ ६ पाठ ८ कक्षा१२ आधुनिक कालको अर्थतन्त्र, कानुन, सस्कृती र कलाकौशल

 

एकाइ ६ पाठ ८ कक्षा१२

आधुनिक कालको अर्थतन्त्र, कानुन, सस्कृती र कलाकौशल

१. अर्थतन्त्रको विकास

पृथ्वीनारायण शाहको काल (वि.सं. १७७९-१८३१) एकीकृत अर्थतन्त्रको थालनी साना-साना राज्यहरूलाई गोरखामा एकत्रित गरी नेपाल एकीकृत बनाइयो ।व्यापारिक नीतिमा स्वदेशी उत्पादनलाई प्राथमिकता दिइयो। "अरूका माल खानु हुँदैन, आफ्ना माल बेच्नु पर्दछ" भन्ने नीतिले अर्थतन्त्रलाई आत्मनिर्भर बनाउन खोजियो। काठमाण्डू उपत्यका व्यापारिक केन्द्र थियो, जहाँ भारत र तिब्बतसँगको व्यापारले ठूलो योगदान पुर्‍यायो।

१. बहादुर शाह (वि.सं. १८३१-१८५५)

पृथ्वीनारायण शाहका कान्छा छोरा बहादुर शाहले नेपालको एकीकरण अभियानलाई अघि बढाउँदै आर्थिक सुधारका लागि थुप्रै प्रयास गरेका थिए।

अर्थतन्त्र र आर्थिक सुधार:

1. व्यापार र राजस्वको विस्तार:

नेपाल एकीकरणपछि तराईका उपजाऊ भूभागलाई करसंग्रहको प्रमुख स्रोत बनाइयो। तिब्बत र भारतसँगको व्यापारलाई निरन्तरता दिए।

2. भन्सार व्यवस्थापन:

भारत र तिब्बतबाट हुने आयात-निर्यातमा भन्सार शुल्क लगाएर राजस्व वृद्धि गरियो।उपत्यकालाई व्यापारिक केन्द्रका रूपमा विकसित गर्ने प्रयास भयो।

3. कृषि सुधार: किसानहरूको भूमि अधिकार सुनिश्चित गर्दै कर सङ्कलनलाई व्यवस्थित गरे। सिँचाइ र खेती प्रणालीमा सुधारको प्रयास।

4. न्याय र प्रशासनमा सुधार: आर्थिक विवाद समाधानका लागि स्थानीयस्तरमा न्याय प्रणालीलाई प्रभावकारी बनाउने प्रयास गरियो।

कर व्यवस्था र नियन्त्रण:

1. जग्गा कर: किसानहरूबाट जग्गा कर संकलन प्रणाली व्यवस्थित गरियो। सीमित भूमिबाट अधिकतम राजस्व उठाउन प्रयास गरियो।

2. भन्सार कर:

व्यापार मार्गमा भन्सार बिन्दु स्थापना गरी कर सङ्कलनलाई नियमित बनाइयो।

3. सैनिक खर्च नियन्त्रण: सैन्य विस्तार र एकीकरण अभियानका लागि आन्तरिक कर र राजस्व स्रोतलाई परिचालन गरियो।

 भीमसेन थापा (वि.सं. १८५५-१८९६)

भीमसेन थापाको प्रधानमन्त्रीकाल नेपालमा आर्थिक सुधारको लागि अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण मानिन्छ।

अर्थतन्त्र र आर्थिक सुधार:

1. कृषिमा सुधार: जमिन बाँझो राख्न नपाइने कानुन लागू गरियो। कृषिमा आधारित अर्थतन्त्र सुदृढ बनाउन किसानहरूलाई उत्पादनमा प्रोत्साहन गरियो। सिँचाइका लागि नहर निर्माणको थालनी गरियो।

2. अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार: तिब्बत र भारतसँग व्यापारलाई प्रवर्द्धन गर्दै भन्सार शुल्कबाट राजस्व वृद्धि गरियो नेपाललाई दक्षिण एशियामा व्यापारिक केन्द्र बनाउने प्रयास।

3. सैन्य खर्च नियन्त्रण: कोतलकी र सैनिक प्रशासन सुधार गरेर अनावश्यक खर्च कटौती गरियो।

4. स्वदेशी उद्योग प्रवर्द्धन: घरेलु उत्पादन, हस्तकला, र कुटीर उद्योगलाई प्रोत्साहन गरियो। स्वदेशी उत्पादनको महत्व बढाउन थालियो।

कर व्यवस्था र नियन्त्रण:

1. जग्गा व्यवस्थापन: भूमिकर (जग्गा कर) संकलनलाई व्यवस्थित र पारदर्शी बनाइयो। जग्गा नापजाँच प्रणाली (मालपोत): भूमिको मापन गरी कर तोक्ने प्रणाली लागू गरियो।

2. भन्सार र व्यापार कर: भारत र तिब्बतसँगको व्यापारमा भन्सार कर बढाइयो। व्यापारिक मार्गको सुरक्षालाई प्राथमिकता दिइयो।

3. राजस्वको उपयोग: भन्सार र भूमिकरबाट संकलित राजस्वलाई सिँचाइ, कृषि उत्पादन, र सैन्य खर्चमा लगानी गरियो।

4. जनसंख्याको कर: श्रमिकहरूको कर छुट तथा उद्योग क्षेत्रमा लगानीका लागि छुटको व्यवस्था।

रणबहादुर शाहदेखि राणा शासनसम्म (वि.सं. १८३१-२००७)

व्यापार र भन्सार प्रणाली: भारत र तिब्बतसँगको व्यापारमा भर पर्ने अर्थतन्त्र रह्यो। राणा शासनकालमा भारतसँगको व्यापारलाई जोड दिइयो। कुटिर उद्योग र स्थानीय उत्पादनका माध्यमबाट अर्थतन्त्र सञ्चालन गरियो। भूमिसुधारको अभाव ,कृषिमा आधारित अर्थतन्त्र भए पनि किसानहरू भूमिहीन रहे।

लोकतन्त्रको स्थापना (वि.सं. २००७ पछि)

कृषि र उद्योग: कृषि क्षेत्रको आधुनिकीकरण र उद्योगहरूको स्थापना भए। बुटवल पावर कम्पनी, रुग्ण उद्योगहरू, र सहकारी प्रणालीको विकास भयो।

पञ्चायतकाल (वि.सं. २०१७-२०४६): "नौतिक शिक्षा" र गाउँगाउँमा "आत्मनिर्भरता" नारा दिएर विकासको प्रयास गरियो। सडक र यातायात संरचनामा सुधार भए।

संघीय लोकतन्त्र (वि.सं. २०७२ पछि)

संघीय अर्थतन्त्र: संघ, प्रदेश, र स्थानीय तहबीच बजेट बाँडफाँड। अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग र लगानीका माध्यमबाट अर्थतन्त्र सुधारको प्रयास।

२. कानुन र संविधान

पृथ्वीनारायण शाहको समय:

मुलुकी ऐन: प्रचलित सामाजिक मूल्य र परम्परालाई कानुनी रूपमा व्यवस्थित गर्ने प्रयास। सामरिक कानुन: राज्य सुरक्षा र सेनाको व्यवस्थापनमा प्राथमिकता।

राणा शासनकाल: कानुन राजा वा राणा परिवारको आदेशमा आधारित थियो।आम जनताका अधिकार कमजोर थिए।

1. सती प्रथाको उन्मूलन (वि.सं. १९७७):

चन्द्रशमशेरले वि.सं. १९७७ मा सती प्रथालाई कानुनी रूपमा पूर्ण रूपमा निषेध गरे। यसअघि पनि यो प्रथालाई रोक्न प्रयासहरू भए पनि चन्द्रशमशेरको पालामा यसलाई कानूनद्वारा पूर्ण रूपमा समाप्त गरियो।

2. दास प्रथाको उन्मूलन (वि.सं. १९८१):चन्द्रशमशेरले वि.सं. १९८१ मा दास प्रथाको उन्मूलनको घोषणा गरे।

उनले दासहरूलाई स्वतन्त्रताको अधिकार प्रदान गर्दै कानुनी रूपमा दास प्रथालाई अन्त्य गरे।यससँगै दासहरूलाई समाजमा पुनःस्थापनाका लागि प्रयासहरू समेत गरियो।

वि.सं. २०२० को मुलुकी ऐन: नेपालको पहिलो विधिवत् कानुनी दस्तावेज। जातीय भेदभाव, सम्पत्ति, र परिवार सम्बन्धी कानुन।

सम्वैधानिक विकास

1. वि.सं. २००४ (१९४८): वैधानिक कानुन

२.वि.सं.  २००७  पहिलो अन्तरिम संविधान

३. वि.सं. २०१५ (१९५९):  संसदीय प्रणाली। वि.सं. २०१९: पञ्चायतकाल। नेपाल अधिराज्यको संविधान

५. वि.सं. २०४७ (१९९०): प्रजातान्त्रिक संविधान।

६. वि सं २०६३ अन्तरिम संविधान

७ वि.सं. २०७२ (२०१५): संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र। र नेपालको संविधान

३. संस्कृति र कलाकौशल

पृथ्वीनारायण शाहको समय: नेवारी कला र वास्तुकला एकीकृत नेपालले नेवारी परम्परागत कला र वास्तुकलालाई संरक्षण दियो।

संस्कृतिको संरक्षण: विभिन्न जातजातिको सांस्कृतिक विविधता संरक्षणमा जोड।

राणा शासनकाल:पश्चिमी प्रभाव ,दरबार, भवन निर्माणमा पश्चिमी शैलीको प्रयोग (जस्तो सिंहदरबार)।

धार्मिक संरक्षण: हिन्दू परम्परामा आधारित मठमन्दिरहरूको निर्माण।

पञ्चायतकाल (वि.सं. २०१७-२०४६):राष्ट्रिय एकताको नारा: "एक भाषा, एक पोशाक" नीतिले विविध संस्कृतिलाई दबाउन खोजियो। लोककला र संगीतको विकास र राष्ट्रिय गीत-संगीतको प्रवर्द्धन।

संघीय लोकतन्त्र (वि.सं. २०७२ पछि):

सांस्कृतिक विविधताको सम्मान: विभिन्न जातजाति, भाषाभाषी, र संस्कृतिको प्रवर्द्धन।

कला र हस्तकला: अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा नेपाली हस्तकला, पश्मिना, र मूर्तिकलाको माग।