एकाइ ८ पाठ २ कक्षा १२ सरकारका काम कर्तव्य र अधिकार

 एकाइ ८ पाठ २ कक्षा १२

सरकारका काम कर्तव्य र अधिकार

नेपालको संविधानले संघीय, प्रदेश, र स्थानीय सरकारका काम, कर्तव्य र अधिकारलाई स्पष्ट रूपमा तोकेको छ। संघीय सरकारले देशभरका कामहरू गर्छ, प्रदेश सरकारले आफ्नो क्षेत्रभित्रका, र स्थानीय सरकारले गाउँपालिका वा नगरपालिकाभित्रका काम गर्छ। पाँचवटा अनुसूचीमार्फत सरकारहरूका अधिकार छुट्याइएको छ।

अनुसूची ५ संघीय सरकारका अधिकारहरू समेट्छ, अनुसूची ६ प्रदेश सरकारका, र अनुसूची ८ स्थानीय सरकारका अधिकारहरू समेट्छ। अनुसूची ७ ले संघीय र प्रदेश सरकारको साझा अधिकार तोकेको छ, जहाँ दुवै सरकारले कानुन बनाउन सक्छन्।

संघीय सरकारका एकल अधिकारहरू

 नेपालको संविधानको अनुसूची ५ मा उल्लेख गरिएका छन्, निम्न प्रकारका छन्:

1. रक्षा र राष्ट्रिय सुरक्षा: सेना सञ्चालन, रक्षा नीति निर्माण, र सुरक्षा सुनिश्चित गर्ने काम।

2. विदेश नीति र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध: अन्य देशहरूसँग कूटनीतिक सम्बन्ध, सन्धि-सम्झौता गर्ने अधिकार।

3. सार्वजनिक वित्त र बजेट व्यवस्थापन: संघीय सरकारको बजेट बनाउने, राष्ट्रिय कर उठाउने र त्यसको वितरण।

4. न्यायपालिका: सर्वोच्च अदालत, उच्च अदालतको व्यवस्थापन र न्याय प्रदान गर्ने कार्य।

5. मौद्रिक नीति: मुद्रा छपाई, राष्ट्र बैंकको सञ्चालन, र वित्तीय नीति निर्माण।

6. महत्त्वपूर्ण पूर्वाधार: संघीयस्तरका ठूला परियोजनाहरू जस्तै राष्ट्रिय राजमार्ग, विमानस्थल, रेलमार्ग।

7. प्राकृतिक स्रोतहरूको व्यवस्थापन: राष्ट्रिय महत्वका प्राकृतिक स्रोतहरू जस्तै खनिज, जलविद्युत्।

8. आन्तरिक प्रशासन: संघीय प्रहरी र गुप्तचर निकायको सञ्चालन।

9. राजनीतिक पार्टी र निर्वाचन आयोगको व्यवस्था।

10. राष्ट्रिय नीति निर्माण: शिक्षा, स्वास्थ्य, र विकासका राष्ट्रिय स्तरका नीतिहरू।

नेपालको संविधानको अनुसूची ६ मा प्रदेश सरकारका एकल अधिकारहरू उल्लेख गरिएका छन्।

 यी अधिकारहरू प्रदेश सरकारले आफ्नो क्षेत्रभित्र स्वतन्त्र रूपमा प्रयोग गर्न सक्छ। यसमा समावेश छन्:

1. प्रदेशस्तरीय कानुन निर्माण र कार्यान्वयन

प्रदेशका लागि विशेष कानुन बनाउने र लागू गर्ने।

2. प्रदेश प्रहरी प्रशासन

प्रदेशस्तरीय प्रहरी बलको स्थापना, सञ्चालन, र व्यवस्थापन।

3. प्रदेशस्तरीय कर उठाउने अधिकार

जमिन कर।

कृषि आय कर।

यातायात, मनोरञ्जन, र विज्ञापन कर।

4. शिक्षा र स्वास्थ्य

प्रदेशस्तरीय विद्यालय शिक्षा (माध्यमिक तहसम्म) व्यवस्थापन।

प्रदेशस्तरीय स्वास्थ्य सेवा र कार्यक्रम सञ्चालन।

5. भौतिक पूर्वाधार र यातायात

आन्तरिक सडक निर्माण र व्यवस्थापन।

सार्वजनिक यातायातको सञ्चालन।

6. उद्योग र व्यापार

साना तथा घरेलु उद्योगहरूको प्रोत्साहन।

आन्तरिक व्यापार र व्यवसायको व्यवस्थापन।

7. कृषि र प्राकृतिक स्रोतहरू

सिँचाइ, कृषि र पशुपालन कार्यक्रम सञ्चालन।

जंगल र वातावरणीय स्रोतहरूको व्यवस्थापन।

8. पर्यटन, भाषा र संस्कृति

प्रदेशभित्रका पर्यटकीय स्थानहरूको प्रवर्द्धन।

स्थानीय भाषा, संस्कृति, र सम्पदाहरूको संरक्षण।

9. प्रदेशस्तरीय आयोजना

जलविद्युत् आयोजना, साना बाँध, र सिँचाइ प्रणालीहरू।

10. स्थानीय सरकारहरूसँग समन्वय

गाउँपालिका र नगरपालिकासँग सहकार्य र विकास योजना निर्माण।

11. भूमि व्यवस्थापन

जमिनको नापजाँच र वितरण।

12. सामाजिक सुरक्षा कार्यक्रमहरू

प्रदेशस्तरीय सामाजिक कल्याण र सहायताका योजना।

13. प्रदेशस्तरीय सांस्कृतिक तथा धार्मिक गतिविधि

क्षेत्रीय महत्त्वका धार्मिक तथा सांस्कृतिक पर्वहरूको संरक्षण।

नेपालको संविधानको अनुसूची ७ मा संघ र प्रदेश सरकारबीच साझा अधिकारहरू उल्लेख गरिएका छन्।

 यी अधिकारहरू संघ र प्रदेश दुबै तहले साझा रूपमा प्रयोग गर्न सक्छन्। साझा अधिकारहरूको सूची निम्नानुसार छ:

1. कानुन निर्माण

संघ र प्रदेश दुवैले साझा विषयमा कानुन निर्माण गर्न सक्छन्।

2. शिक्षा, स्वास्थ्य र सामाजिक सुरक्षा

विद्यालय र उच्च शिक्षाको व्यवस्थापन।

सार्वजनिक स्वास्थ्य कार्यक्रमहरूको सञ्चालन।

सामाजिक सुरक्षा योजना कार्यान्वयन।

3. भौतिक पूर्वाधार विकास

साना तथा ठूला आयोजना निर्माण।

सिँचाइ प्रणालीको व्यवस्थापन।

स्थानीय तथा क्षेत्रीय यातायात विकास।

4. कृषि र वन व्यवस्थापन

कृषि उत्पादन प्रवर्द्धन र बजारीकरण।

वन र जैविक विविधताको संरक्षण।

5. उद्योग, व्यापार र लगानी

उद्योगहरूको स्थापना र व्यवस्थापन।

व्यापार नीति निर्माण।

लगानी प्रोत्साहन र व्यवस्थापन।

6. प्राकृतिक स्रोत र वातावरण

जलस्रोतको विकास र व्यवस्थापन।

वातावरणीय संरक्षणका कार्यक्रम।

7. भू-उपयोग र जमिन व्यवस्थापन

भू-उपयोग नीति निर्माण।

जमिन व्यवस्थापन र नापजाँच।

8. श्रम र रोजगार

श्रम नीति निर्माण।

रोजगार सिर्जना कार्यक्रमहरू।

9. सांस्कृतिक संरक्षण

धार्मिक, सांस्कृतिक र ऐतिहासिक सम्पदाहरूको संरक्षण।

10. विदेशी सहयोग र दातृ निकायहरू

अन्तर्राष्ट्रिय परियोजनाहरूमा साझेदारी।

विदेशी सहयोगको व्यवस्थापन।

11. विपद् व्यवस्थापन र उद्धार

विपद् व्यवस्थापनका साझा कार्यक्रम सञ्चालन।

उद्धार र पुनर्स्थापना योजना।

12. राजस्व बाँडफाँड

संघ र प्रदेशबीच आर्जित राजस्वको बाँडफाँड।

13. शान्ति र सुरक्षा

आन्तरिक सुरक्षा र कानून व्यवस्था।

अपराध नियन्त्रण र न्याय प्रशासनमा सहकार्य।

नेपालको संविधानले स्थानीय सरकारलाई महत्वपूर्ण भूमिका प्रदान गरेको छ। संविधानको अनुसूची ८ मा स्थानीय सरकारका एकल अधिकारहरू उल्लेख छन्। तिनमा मुख्य रूपमा निम्न अधिकारहरू पर्छन्:

1. स्थानीय सडक, पुल, खानेपानी, सिँचाइ, सन्धा बजार व्यवस्थापन।

2. स्थानीय तहको कानुन निर्माण, कार्यान्वयन, र व्यवस्थापन।

3. प्राथमिक शिक्षा, आधारभूत स्वास्थ्य सेवा, र सरसफाइ।

4. स्थानिय कर लगाउने र संकलन गर्ने।

5. जमिन व्यवस्थापन, भू–उपयोग योजना, र स्थानीय पूर्वाधार निर्माण।

6. स्थानिय तहको कृषि, पशुपालन, र दुग्ध उत्पादनको प्रवर्द्धन।

7. ऐतिहासिक सम्पदा संरक्षण र स्थानिय पर्यटन विकास।

नेपालको संघीय प्रणालीमा संघीय, प्रादेशिक, र स्थानीय सरकार बीच आपसी सहकार्य, समन्वय, र सहभागितामा आधारित सम्बन्ध रहेको छ। संविधानले यी तीनै तहलाई स्पष्ट अधिकार र कर्तव्य प्रदान गरेको छ, जसले आपसमा निर्भरता र साझेदारी सुनिश्चित गर्छ।

संघीय, प्रादेशिक, र स्थानीय सरकारको अन्तरसम्बन्ध:

1. अधिकारको विभाजन:

संघीय सरकारले राष्ट्रिय महत्वका विषय र नीति निर्माण गर्छ।

प्रदेश सरकारले क्षेत्रीय मुद्दा सम्बोधन गर्छ।

स्थानीय सरकारले स्थानीयस्तरका समस्याहरू समाधान गर्छ।

2. सहकार्य र समन्वय:

तीनै तहबीच सहकार्य र साझा विकास योजना आवश्यक हुन्छ।

संघीय सरकारको मार्गदर्शनमा प्रदेश र स्थानीय सरकारले कार्य गर्छ।

3. विवाद समाधान:

तीन तहबीच विवाद भएमा संवैधानिक निकायमार्फत समाधान गरिन्छ।

अनुसूची ९: संघीय, प्रादेशिक, र स्थानीय सरकारका साझा अधिकारहरू

संविधानको अनुसूची ९ मा उल्लेख साझा अधिकारहरूमा मुख्यतः निम्न पर्छन्:

1. विद्युत, जलस्रोत र जलाधार उपयोग।

2. वन, वातावरण संरक्षण, जैविक विविधता, र वन्यजन्तु व्यवस्थापन।

3. साझा कर संकलन, बाँडफाँड, र राजस्व वितरण।

4. सडक, यातायात र सञ्चारका संयन्त्रहरू।

5. पर्यटन, सांस्कृतिक सम्पदा संरक्षण, र प्राकृतिक स्रोतहरूको उपयोग।

6. शिक्षा, स्वास्थ्य, र आपत्कालीन सेवा।

7. आन्तरिक सुरक्षा र विपद् व्यवस्थापन।

यी साझा अधिकारहरू संघ, प्रदेश, र स्थानीय सरकारको सहकार्यमा प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन गरिन्छ।