एकाइ ८ कक्षा १२ पाठ ६ सूचनाको हक

 एकाइ ८  कक्षा १२

 पाठ ६ सूचनाको हक

1. सूचनाको हक भनेको के हो?

नागरिकले सार्वजनिक निकायसँग जानकारी माग्न र प्राप्त गर्न पाउने अधिकारलाई सूचनाको हक भनिन्छ।

2. सूचनाको हकको प्रमुख उद्देश्य के हो?

सरकारी कामकारबाहीमा पारदर्शिता र जवाफदेहिता सुनिश्चित गर्नु।

3. सूचनाको हकले सुशासनमा कसरी योगदान पुर्‍याउँछ?

नागरिकलाई सरकारी गतिविधिबारे जानकारी दिई भ्रष्टाचार नियन्त्रणमा मद्दत गर्छ।

4. सूचनाको हक प्रत्याभूति गर्न सार्वजनिक निकायले के गर्नुपर्छ?

सूचना वर्गीकरण, अद्यावधिक, प्रकाशन, प्रसारण, र नागरिकको पहुँचलाई सरल बनाउने।

5. कुन सूचनाहरू सार्वजनिक गर्न निषेधित छन्?

राष्ट्रिय सुरक्षा, गोपनीयता, र व्यक्तिगत गोपनीयतासँग सम्बन्धित सूचनाहरू।

6. सूचनाको हकको उल्लङ्घन भएमा के गर्न सकिन्छ?

सूचना आयोगमा उजुरी दर्ता गर्न सकिन्छ।

सार्वजनिक निकायले नागरिकको सुचनाको हकको सम्मान र संरक्षण गर्न के कस्ता कार्य गर्नु पर्ने व्यावस्ता छ ५ बुद्धामा व्याख्या गर्नुहोस?

सार्वजनिक निकायहरूले नागरिकको सूचनाको हकको सम्मान र संरक्षण गर्न निम्नलिखित पाँच कार्यहरू गर्नुपर्ने व्यवस्था छ:

1. सूचना व्यवस्थापन प्रणालीको स्थापना र सञ्चालन: सार्वजनिक निकायहरूले आफ्ना काम, कारबाही, निर्णय, र नीतिहरूको सम्बन्धित सूचनाहरू व्यवस्थित रूपमा सङ्कलन, वर्गीकरण, र अद्यावधिक गर्नुपर्ने हुन्छ। यसले नागरिकलाई आवश्यक सूचनामा सहज पहुँच सुनिश्चित गर्दछ।

2. सूचना अधिकारीको नियुक्ति: प्रत्येक सार्वजनिक निकायले सूचनाको हक सम्बन्धी ऐन, २०६४ अनुसार सूचना अधिकारी तोक्नुपर्छ। सूचना अधिकारीले नागरिकले मागेका सूचनाहरू उपलब्ध गराउने, सूचना व्यवस्थापन गर्ने, र सूचनासम्बन्धी उजुरीहरूको सम्बोधन गर्ने जिम्मेवारी वहन गर्छन्।

3. सूचनाको स्वस्फूर्त प्रकाशन: सार्वजनिक निकायहरूले आफ्नो संगठन, कार्य, बजेट, निर्णय, र कार्यक्रमहरूको विवरण नियमित रूपमा सार्वजनिक गर्नुपर्छ। यसले पारदर्शिता बढाउँछ र नागरिकलाई सूचनाको लागि विशेष अनुरोध गर्नुपर्ने आवश्यकता कम गर्छ।

4. सूचना प्रवाहमा पारदर्शिता र समयसीमाको पालना: नागरिकले मागेका सूचनाहरू तोकिएको समयसीमाभित्र उपलब्ध गराउनुपर्छ। सूचनाको हक सम्बन्धी ऐन, २०६४ अनुसार, सूचना उपलब्ध गराउने प्रक्रिया पारदर्शी हुनुपर्छ र अनावश्यक विलम्ब हुनुहुँदैन।

5. सूचना गोपनीयताको स्पष्ट निर्धारण: कुन सूचनाहरू सार्वजनिक गर्न मिल्दैनन् भन्ने स्पष्ट रूपमा निर्धारण गर्नुपर्छ। राष्ट्रिय सुरक्षा, व्यक्तिगत गोपनीयता, र कानूनी गोपनीयतासँग सम्बन्धित सूचनाहरू बाहेक अन्य सूचनाहरू नागरिकलाई उपलब्ध गराउनुपर्छ।

यी कार्यहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयनले नागरिकको सूचनाको हकको सम्मान र संरक्षणमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउँछ।

तपाइको सूचनाको हक उल्लङ्घन भएमा आफ्नो हक प्राप्त गर्न तपाइ के गर्नु हुन्छ ५ बुद्धामा उल्लेख गर्नुहोस?

यदि मेरो सूचनाको हक उल्लङ्घन भएमा आफ्नो हक प्राप्त गर्न निम्नलिखित पाँच चरणहरू अनुसरण गर्न सकिन्छ।

1. सूचना अधिकारीसँग सम्पर्क गर्ने : सार्वजनिक निकायमा तोकिएको सूचना अधिकारीलाई भेटेर वा लिखित रूपमा सूचना माग गर्ने। सूचनाको हक सम्बन्धी ऐन, २०६४ अनुसार, प्रत्येक सार्वजनिक निकायमा नागरिकले सूचना अधिकारी बाट सूचना पाउने अधिकार छ।

2. लिखित निवेदन पेश गर्ने : आवश्यक सूचनाको लागि लिखित निवेदन तयार गरी सम्बन्धित सार्वजनिक निकायमा पेश गर्ने । निवेदनमा आफ्नो नाम, ठेगाना, माग गरिएको सूचनाको विवरण, र आवश्यक भएमा सूचना प्राप्त गर्ने कारण उल्लेख गर्ने।

3. समयसीमाको पालना गर्ने : सूचना अधिकारीले तपाईंको निवेदन प्राप्त गरेको १५ दिनभित्र सूचना उपलब्ध गराउनुपर्दछ। यदि सो समयमा सूचना प्राप्त हुँदैन भने, वा अस्वीकार गरिएको भएमा, त्यसको कारणसहितको लिखित जानकारी माग गर्ने।

4. उच्च अधिकारीमा पुनरावेदन गर्ने : यदि सूचना अधिकारीले सूचना उपलब्ध नगरिदिएमा वा अस्वीकार गरेमा, तपाईंले सो निर्णयको ७ दिनभित्र सम्बन्धित निकायको प्रमुखमा पुनरावेदन गर्ने। निकाय प्रमुखले पुनरावेदन प्राप्त भएको १५ दिनभित्र निर्णय गर्नुपर्दछ।

5. सूचना आयोगमा उजुरी गर्नुहोस्: यदि निकाय प्रमुखको निर्णयबाट सन्तुष्ट नभएमा वा तोकिएको समयमा निर्णय नभएमा सूचना आयोगमा उजुरी दर्ता गर्ने। सूचना आयोगले उजुरीको अनुसन्धान गरी आवश्यक निर्णय लिनेछ।

यी चरणहरूको पालना गरेर, म आफ्नो सूचनाको हकको संरक्षण र कार्यान्वयन सुनिश्चित गर्न सक्छु।

सूचनाको हकको प्रभावकारी कार्यान्वयनका लागि सुधारका उपायहरू के के हुन सक्छन ५ बुद्धामा उल्लेख गर्नुहोस?

. सूचनाको हकको प्रभावकारी कार्यान्वयनका लागि निम्नलिखित सुधारका उपायहरू अपनाउन सकिन्छ:

१. सूचना व्यवस्थापन प्रणालीको सुदृढीकरण गर्ने।

२. कर्मचारीहरूको नियमित तालिम र जनचेतना कार्यक्रमहरूको सञ्चालन गर्ने।

३. सूचना वर्गीकरण र प्रकटीकरण सम्बन्धी स्पष्ट मापदण्डहरूको विकास गर्ने।

४. सूचना प्रवाहमा पारदर्शिता र समयसीमाको पालना गर्ने।

५. सूचना प्रविधिको अधिकतम प्रयोग र डिजिटल प्लेटफर्महरूको विकास गर्ने।

कस्ता सुचनाहरु नागरिकले माग गर्न र सुचना अधिकारिले उपलब्ध गराउन नपाउने व्यावस्था छ ?लेख्नुहोस

सूचनाको हक सम्बन्धी ऐन, २०६४ को दफा ३ (३) अनुसार, नागरिकले केही विशेष सूचनाहरू माग्न र सूचना अधिकारीले त्यस्ता सूचनाहरू उपलब्ध गराउन नपाउने व्यवस्था गरिएको छ। त्यस्ता सूचनाहरू निम्नानुसार छन्:

1. राष्ट्रिय सुरक्षामा प्रतिकूल असर पार्ने सूचना: जसको प्रकटीकरणले नेपालको सार्वभौमसत्ता, अखण्डता, राष्ट्रिय सुरक्षा, शान्ति, स्थायित्व, र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा प्रतिकूल प्रभाव पार्न सक्छ।

2. व्यक्तिगत गोपनीयता हनन गर्ने सूचना: जसको प्रकटीकरणले कुनै व्यक्तिको गोपनीयता वा सुरक्षामा आँच पुर्‍याउँछ, जस्तै: स्वास्थ्य विवरण, व्यक्तिगत आर्थिक स्थिति, वा अन्य संवेदनशील व्यक्तिगत जानकारी।

3. व्यापारिक गोपनीयता भंग गर्ने सूचना: जसको प्रकटीकरणले कुनै व्यक्तिको बौद्धिक सम्पत्ति अधिकार वा व्यावसायिक गोपनीयतामा आँच पुर्‍याउँछ, जस्तै: पेटेन्ट, ट्रेडमार्क, वा व्यापारिक गोप्य सूत्रहरू।

4. जाँच वा अनुसन्धानमा बाधा पुर्‍याउने सूचना: जसको प्रकटीकरणले कुनै अपराधको अनुसन्धान वा अभियोजन प्रक्रियामा बाधा पुर्‍याउँछ, जस्तै: गोप्य सूचनाको स्रोतको पहिचान खुल्ने, वा प्रमाण नष्ट हुने सम्भावना।

5. न्यायिक प्रक्रियामा असर गर्ने सूचना: जसको प्रकटीकरणले न्यायालयको अवमानना हुने वा न्याय सम्पादनमा बाधा पुर्‍याउँछ, जस्तै: विचाराधीन मुद्दासम्बन्धी गोप्य विवरणहरू।

यी सीमाहरूको उद्देश्य नागरिकको सूचनाको हकको सम्मान गर्दै संवेदनशील सूचनाहरूको गोपनीयता र सुरक्षालाई सुनिश्चित गर्नु हो।

सार्वजनिक निकायबाट सुचना प्राप्त गर्ने तरिका उल्लेख गर्नुहोस

सार्वजनिक निकायबाट सूचना प्राप्त गर्ने तरिका निम्न अनुसार उल्लेख गरिन्छ।

(क) कुनै सूचना प्राप्त गर्न चाहने नेपाली नागरिकले त्यस्तो सूचना प्राप्त गर्नुपर्ने कारण खुलाइ सम्बन्धित सूचना अधिकारीसमक्ष निवेदन दिनुपर्छ।

(ख) निवेदन प्राप्त भएमा सूचना अधिकारीले तत्काल उपलब्ध गराउन सकिने प्रकृतिको सूचना भए तत्काल उपलब्ध गराउनुपर्छ। तत्काल उपलब्ध गराउन नसकिने प्रकृतिको सूचना भए निवेदन प्राप्त भएको मितिले पन्ध्र दिनभित्र निवेदकलाई सूचना उपलब्ध गराउनुपर्छ।

(ग) तत्काल सूचना उपलब्ध गराउन नसकिने भएमा सूचना अधिकारीले सोको कारणसहितको जानकारी तुरुन्त निवेदकलाई गराउनुपर्छ।

(घ) कुनै व्यक्तिको जिउज्यानको सुरक्षासँग सम्बन्धित सूचना माग गरिएको रहेछ भने त्यस्तो सूचना माग गरिएको चौबीस घण्टाभित्र सूचना अधिकारीले निवेदकलाई उपलब्ध गराउनुपर्छ।

(ङ) सूचना अधिकारीले निवेदकद्वारा माग भएको सूचना सम्भव भएसम्म माग गरिएको स्वरूपमा नै उपलब्ध गराउनुपर्छ।

(च) निवेदकले माग गरेको स्वरूपमा सूचना उपलब्ध गराउन सूचनााको स्रोत, विवरण, भएको वा नभएको हुने सम्भावना भएमा सूचना अधिकारीले सोको कारण खोली उपयुक्त स्वरूपमा निवेदकलाई सूचना उपलब्ध गराउन सक्ने छ।