एकाइ एक पाठ २ कक्षा १२

 

एकाइ एक पाठ २ कक्षा १२

अति छोटो प्रश्न (एक वाक्यमा उत्तर दिनुहोस)

पूर्वीय चिन्तन परम्पराको मुख्य आधार के हो?

→ पूर्वीय चिन्तन परम्पराको मुख्य आधार आध्यात्मिकता, नैतिकता, र मानव कल्याण हो।

पश्चिमी चिन्तन परम्पराको प्रमुख विशेषता के हो?

→ पश्चिमी चिन्तन परम्पराको प्रमुख विशेषता वैज्ञानिक अनुसन्धान र तार्किकता हो।

पूर्वीय परम्परामा शिक्षाको मुख्य उद्देश्य के हो?

→ शिक्षाको उद्देश्य आत्मज्ञान र सत्यको खोजी हो।

पश्चिमी चिन्तनले के कुरामा जोड दिन्छ?

→ पश्चिमी चिन्तनले व्यावहारिकता, व्यक्तिगत स्वतन्त्रता, र आधुनिक प्रविधिमा जोड दिन्छ।

पूर्वीय र पश्चिमी चिन्तनबीच मुख्य अन्तर के हो?

→ पूर्वीय चिन्तन आध्यात्मिकतामा आधारित छ भने पश्चिमी चिन्तन वैज्ञानिक सोचमा आधारित छ।

पुनरजागरण युग लाइ प्रवोध वा ज्ञानोदिपन युग पनि भनिन्छ किन?

युरोपमा १५औ शताब्दीमा वैचारिक स्वतन्त्रता, मानव ज्ञानको सर्वोचता, कलात्मक अभिव्याक्ति, आलोचनात्मक विस्लेशण र वैज्ञानिक खोजको ढोका खुलेकाले यस युग लाइ प्रवोध वा ज्ञानोदिपन युग पनि भनिन्छ। 

छोटो उत्तर दिनुहोस

पुर्विय चिन्तनका मुख्य विशेषताहरू के के हुन?

1. आध्यात्मिकता प्रधान – आत्मा, पुनर्जन्म, मोक्ष, निर्वाण आदि विषयमा गहिरो विचार हुन्छ।

2. धार्मिकता र नैतिकता – धर्म र सदाचारलाई जीवनको मार्गदर्शन मानिन्छ।

3. समष्टिवाद – व्यक्तिगत हितभन्दा समाज र सम्पूर्ण सृष्टिको हितमा बल दिइन्छ।

4. प्रकृति सँगको सामन्जस्य – प्रकृति र मानव बीचको सम्बन्धलाई सहकार्यको रूपमा लिइन्छ।

5. चिन्तनशीलता र ध्यान – योग, ध्यान, साधना आदि मार्फत आत्मबोध र चेतनाको विकासमा जोड दिइन्छ

पास्चात्य चिन्तनका मुख्य विशेषताहरू के के हुन?

1. तर्क र विश्लेषणमा आधारित – तथ्य प्रमाणको आधारमा ज्ञान खोज्ने प्रयास।

2. मानव केन्द्रित (Humanism) – मानव अधिकार, स्वतन्त्रता र व्यक्तिगत सोचको उच्च सम्मान।

3. विज्ञान र प्रयोगमा विश्वास – वैज्ञानिक विधिबाट सत्यको खोजी।

4. व्यक्तिवाद – समाजभन्दा व्यक्तिगत स्वतन्त्रतालाई प्राथमिकता।

5. धर्मभन्दा तर्क प्रमुख – धार्मिक विश्वासभन्दा तर्क र अनुभवलाई प्राथमिकता दिने प्रवृत्ति।

 पूर्वीय र पाश्चात्य चिन्तनबीच मुख्य भिन्नताहरु लेख्नुहोस।

पूर्वीय चिन्तन                    पाश्चात्य चिन्तन

धर्म, आत्मा, मोक्ष                 तर्क, अनुभव, विज्ञान

आत्मबोध, शान्ति                  सत्य खोज, स्वतन्त्रता

                                      व्यक्तिवादी  दृष्टिकोण समष्टिवादी

साधन ध्यान, योग, दर्शन            तर्क, प्रयोग, विश्लेषण

पाश्चात्य चिन्तन परम्परा मानव जीवनको समस्याको समाधान तर्क, ज्ञान र वैज्ञानिक सोचमार्फत गर्न खोज्छ। यो चिन्तन प्रणालीले आधुनिक विज्ञान, प्रजातन्त्र, मानवअधिकार र स्वतन्त्र विचारको विकासमा ठूलो योगदान दिएको छ।

. पूर्वीय चिन्तन परम्पराको प्रभाव र वर्तमान अभ्यासबारे वर्णन गर्नुहोस्।

आध्यात्मिक अभ्यास: पूर्वीय चिन्तन परम्परा ध्यान, योग, र साधनामा केन्द्रित छ। यी अभ्यासहरूले मानसिक शान्ति र आत्मज्ञानमा सहायता पुर्याउँछन्।

प्राकृतिक उपचार: आयुर्वेद र प्राकृतिक उपचार विधिहरूको अभ्यास नेपाल, भारत जस्ता देशमा व्यापक छ, जसले शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउँछ।

सामाजिक र नैतिक शिक्षा: पूर्वीय चिन्तनले नैतिक मूल्य र सामाजिक सद्भावको महत्त्व दिन्छ। यसले आत्म-संयम, करुणा, र सहिष्णुतामा आधारित जीवनशैलीको प्रवर्द्धन गर्छ।

प्राकृतिसँग सामञ्जस्य: यो परम्परा मानिसलाई प्रकृतिका साथ समन्वय गर्न प्रेरित गर्छ, जसले पर्यावरणीय दृष्टिकोणलाई पनि महत्त्व दिन्छ।

वैज्ञानिक र भावनात्मक पक्ष: जबकि पश्चिमी चिन्तन प्रायः वैज्ञानिक प्रमाणमा आधारित हुन्छ, पूर्वीय चिन्तनले भावनात्मक र व्यक्तिगत अनुभवमा विश्वास गर्दछ, जसले समग्र जीवनको धारा र भावनात्मक स्वास्थ्यलाई जोड दिन्छ।

पश्चिमी चिन्तन परम्परामा वर्तमान अभ्यासबारे वर्णन गर्नुहोस्।

पाश्चात्य चिन्तन परम्परामा भैरएका जीवन उपयोगी शिक्षाको अभ्यास भन्नाले युरोप र अमेरिका जस्ता पश्चिमी मुलुकहरूमा विकसित दार्शनिक, वैज्ञानिक र व्यवहारिक दृष्टिकोणमा आधारित शिक्षा प्रणाली र जीवन सीपहरूलाई जनाइन्छ। पाश्चात्य चिन्तन व्यवहार, अनुसन्धान, मानव अधिकार, व्यक्तिवाद, र वैज्ञानिक दृष्टिकोणमा आधारित हुन्छ।

 १. स्वतन्त्रता र व्यक्तित्व विकासको अभ्यास

व्यक्तिको स्वतन्त्रता, रुचि, निर्णय क्षमता र आत्मविश्वास विकास गर्ने शिक्षा दिइन्छ।

Individualism (व्यक्तिवाद) लाई प्रोत्साहन गरिन्छ — "आफ्नै सोच, निर्णय, जिम्मेवारी"।

 २. प्रयोगात्मक (Practical) र सीपमूलक शिक्षा

व्यावसायिक शिक्षा, प्राविधिक शिक्षा, र क्यारियर ओरिएन्टेड सिपहरूमा जोड दिइन्छ।

शिक्षालाई रोजगारसँग जोडिएको ज्ञान मानिन्छ (जस्तै: कम्प्युटर, व्यवसाय, मेकानिक्स आदि)।

 ३. समालोचनात्मक चिन्तन र वैज्ञानिक दृष्टिकोण

विद्यार्थीलाई प्रश्न गर्न, सोच्न, तथ्य प्रमाणित गर्न, र नयाँ समाधान खोज्न प्रेरित गरिन्छ।

"Why?" भन्ने प्रश्नलाई स्वीकार गरिन्छ र तथ्य र प्रमाणमा आधारित शिक्षा दिइन्छ।

 ४. लोकतन्त्र र मानव अधिकारको अभ्यास

पाश्चात्य शिक्षा प्रणालीले समानता, अधिकार, स्वतन्त्रता जस्ता जीवन उपयोगी मूल्यहरूमा जोड दिन्छ।

सबै वर्ग, जात, लिंगलाई समान व्यवहार र अवसर दिने शिक्षालाई प्राथमिकता दिइन्छ।

 ५. समयको मूल्य र व्यवस्थापनम जोड

Time management, goal setting, र efficiency जस्ता जीवन उपयोगी सीपहरू अभ्यास गरिन्छ।

"Time is money" भन्ने सोचअनुसार समय सदुपयोग सिकाइन्छ।

 ६. सामाजिक सेवा र नेतृत्व विकासमा जोड 

विद्यार्थीहरूलाई community service, volunteering, र leadership skills सिकाइन्छ।

सामाजिक उत्तरदायित्व, सहयोग भावना, समस्या समाधान सीपहरूमा जोड दिइन्छ।

पाश्चात्य चिन्तन परम्परामा जीवन उपयोगी शिक्षाको अभ्यास व्यवहारिक, वैज्ञानिक, प्रगतिशील र व्यक्तिकेन्द्रित हुन्छ। यसले विद्यार्थीलाई स्वतन्त्र, उत्तरदायी, र जीवनसँग प्रत्यक्ष जोडिएका सीपमा दक्ष बनाउने प्रयास गर्छ।

पूर्वीय चिन्तन परम्परामा नेपालको योगदान:

 १. बुद्ध दर्शनको उद्गमस्थल

नेपाललाई गौतम बुद्धको जन्मभूमि (लुम्बिनी) मानिन्छ।

बुद्धले प्रतिपादन गरेको मध्यम मार्ग, अहिंसा, सम्यक जीवन पद्धति, र विपश्यना ध्यान सम्पूर्ण पूर्वीय चिन्तनको मूल भाग हो।

बुद्ध दर्शनले समता, करुणा, तर्क र आत्मज्ञानलाई जीवन उपयोगी मूल्य बनायो।

 २. सांस्कृतिक र धार्मिक सहिष्णुता

नेपालमा हिन्दु, बौद्ध, किराँत, आदि धर्महरू सहअस्तित्वमा रहँदै आएका छन्।

विभिन्न चिन्तन परम्परा र आस्था प्रणालीलाई सम्मान र स्थान दिने नेपाली समाजले पूर्वीय सहिष्णु दृष्टिकोणलाई बलियो बनाएको छ।

 ३. गुरु–शिष्य परम्पराको संरक्षण

परम्परागत गुरुकुल प्रणाली अझै पनि नेपालमा जिवित छ – जहाँ गुरुबाट जीवनोपयोगी शिक्षा, धर्म, संस्कार सिकाइन्छ।

यसले अनुशासन, सेवा, श्रम र नैतिक मूल्यको अभ्यास गराउँछ।

 ४. योग, ध्यान र तान्त्रिक साधनाको अभ्यास

नेपालमा प्राचीन कालदेखि नै योग, तपस्या, ध्यान, र तान्त्रिक साधनाको अभ्यास हुँदै आएको छ।

पशुपति क्षेत्र, गहवर गुफाहरू, र काठमाडौ उपत्यकाका मठ–मन्दिरहरू साधनाका ऐतिहासिक केन्द्र हुन्।

 ५. नेवारी बुद्ध दर्शन र वज्रयान परम्परा

नेपालले वज्रयान बुद्ध धर्म (Newar Buddhism) लाई अद्वितीय शैलीमा विकसित गरेको छ।

यस परम्परामा ज्ञान, कलाको संगम, र व्यवहारिक चिन्तन देखिन्छ।

 ६. शान्तिको सन्देशदाताको रुपमा परिचय

नेपालले विश्वलाई शान्ति, सद्भाव, समता र आध्यात्मिक जीवनको सन्देश दिएको छ।

राष्ट्रकै मूल नीति "शान्ति र अहिंसा" हो — जुन पूर्वीय दर्शनको मूल मर्मसँग मेल खान्छ।

नेपालले पूर्वीय चिन्तन परम्परामा गहिरो योगदान पुर्‍याएको छ — विशेषतः बुद्ध दर्शन, धार्मिक सहिष्णुता, योग–ध्यान, र नैतिक शिक्षाका माध्यमबाट। नेपालको यो योगदानले पूर्वीय जीवन उपयोगी शिक्षालाई समृद्ध बनाएको छ।

२. पूर्वीय र पश्चिमी चिन्तनको योगदान र चुनौतीहरूको तुलना गर्नुहोस्।

पूर्वीय चिन्तनको योगदान: आत्मज्ञान, नैतिकता, र मानव कल्याणमा योगदान गर्दै पूर्वीय चिन्तनले ध्यान र योग जस्ता अभ्यासहरू मार्फत मानसिक शान्ति र सामाजिक समरसता ल्याउँछ।

पश्चिमी चिन्तनको योगदान: विज्ञान र प्रविधिको विकासमा योगदान गर्दै पश्चिमी चिन्तनले चिकित्सा, उद्योग, र शिक्षा क्षेत्रमा क्रान्ति ल्याएको छ।

पूर्वीय चिन्तनको चुनौती: पूर्वीय चिन्तनमा नयाँ प्रविधि र वैज्ञानिक दृष्टिकोणलाई अपनाउनमा केही ढिलाइ भएको छ, जसले आधुनिक संसारसँग मेल गर्न कठिनाइ ल्याउँछ।

पश्चिमी चिन्तनको चुनौती: पश्चिमी चिन्तनमा व्यक्तिवादी सोच र भौतिकवादको बढी महत्त्व दिइन्छ, जसले सामाजिक र मानसिक समस्याहरूको समाधानमा कमी ल्याउँछ।

सन्तुलनको महत्त्व: दुवै चिन्तन परम्पराले जीवनमा सन्तुलन ल्याउन महत्त्वपूर्ण योगदान दिन्छन्, र एक अर्कासँग मिलेर समग्र मानव कल्याणको लागि प्रभावकारी हुन सक्छन्।

३. पश्चिमी चिन्तन परम्परामा आधुनिक प्रविधिको महत्त्व कसरी देखिन्छ?

विज्ञान र प्रविधिको विकास: पश्चिमी चिन्तनले विज्ञान र प्रविधिको विकासलाई प्राथमिकता दिएको छ, जसले जीवनलाई धेरै सहज र प्रभावकारी बनाएको छ।

चिकित्सा र स्वास्थ्य: आधुनिक चिकित्सा प्रविधिको विकासले रोगहरूको उपचार र रोकथाममा ठूलो प्रगति गरेको छ, जसले जीवनको गुणस्तरमा सुधार ल्याएको छ।

सूचना र सञ्चार प्रविधि: इन्टरनेट र डिजिटल प्रविधिहरूले सूचना आदान-प्रदान र सञ्चारका तरिकाहरूमा क्रान्ति ल्याएको छ।

शिक्षा प्रणाली: पश्चिमी चिन्तनले शिक्षामा तार्किकता र प्रणालीलाई महत्त्व दिएको छ, जसले आधुनिक विद्यालय र विश्वविद्यालयहरूको संरचना निर्माण गरेको छ।

आधुनिक जीवनशैली: प्रविधिको प्रभावले पश्चिमी समाजमा व्यावसायिक र व्यक्तिगत जीवनलाई व्यवस्थित र सरल बनाएको छ।

४. पूर्वीय चिन्तन परम्पराले समाजमा के सिकाउँछ?

सहिष्णुता: पूर्वीय चिन्तनले सहिष्णुता र आपसी सम्मानलाई प्राथमिकता दिन्छ, जसले सामाजिक सद्भाव र शान्ति कायम राख्न मद्दत गर्दछ।

करुणा र माया: यसले करुणा, माया, र मानवता प्रति प्रेमलाई महत्त्व दिन्छ, जसले व्यक्तिगत र सामूहिक जीवनमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ।

आध्यात्मिकता र आत्मज्ञान: पूर्वीय चिन्तनले आत्मज्ञानको खोजी र आध्यात्मिक उन्नतिका लागि ध्यान र योगको अभ्यासलाई प्रोत्साहित गर्छ।

प्राकृतिक सँग सामञ्जस्य: यसले मानिसलाई प्रकृतिको संरक्षण र सँगै बस्नका लागि प्रेरित गर्छ, जसले पर्यावरणीय दृष्टिकोणलाई महत्त्व दिन्छ।

मानवीय मूल्य: समाजलाई नैतिकतामा आधारित जीवनको पक्षमा उन्मुख गराउँछ, जसले पारिवारिक र सामाजिक जीवनलाई सशक्त बनाउँछ।

पूर्वीय र पाश्चात्य चिन्तन परम्पराको समन्वय कसरी गर्न सकिन्छ ? आफ्नै विचार प्रस्तुत गरी लेख तयार गर्नुहोस्।

             कान्तिपुर दैनिक      मिति २०८२/०३/१४

पूर्वीय र पाश्चात्य चिन्तन परम्पराको समन्वय

 उत्तर: पूर्वीय र पाश्चात्य चिन्तन परम्पराको समन्वय गर्नु भनेको दुई फरक भौगोलिक, सांस्कृतिक र दार्शनिक परम्पराहरूलाई आपसी समझदारीका साथ मिलाएर मानव हितमा प्रयोग गर्नु हो। यी दुवै चिन्तन परम्पराका केही विशेषता र सुदृढ पक्षहरू छन्, जसको संयोजनले समुन्नत, सहिष्णु र दिगो समाज निर्माण गर्न सकिन्छ।

१. पूर्वीय चिन्तन परम्पराका विशेषता:

आत्मा, धर्म, कर्म, मोक्ष, ध्यान, योग र अध्यात्ममा आधारित चिन्तन।

परिवार, समाज, मूल्य र नैतिकताको प्राथमिकता।

जीवनमा सन्तोष, सहिष्णुता, संयम र आध्यात्मिक उन्नति महत्वपूणर्ता पाटाहरू।

२. पाश्चात्य चिन्तन परम्पराका विशेषता:

तर्क, विश्लेषण, विज्ञान, प्रविधि, व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र मानव अधिकारप्रति जोड।

लोकतन्त्र, समानता, शिक्षा, वैज्ञानिक दृष्टिकोण र औद्योगिकीकरणको विकास।

व्यवहारिक सोच र व्यावसायिकतामा बल पुराउछ

३. पूर्वीय र पाश्चात्य चिन्तन परम्पराको समन्वय निम्नानुसार गर्नु उपयुक्त हुन्छ।

(क) शिक्षा प्रणाली मार्फत:

विद्यालय र विश्वविद्यालयहरूमा पूर्वीय र पाश्चात्य सोच दुवैलाई समावेश गर्दै आलोचनात्मक चिन्तन, नैतिकता र वैज्ञानिक चेतना विकास गर्न सकिन्छ।

(ख) संवाद र सहकार्यद्वारा:

अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन, सेमिनार, सांस्कृतिक आदानप्रदान तथा दर्शनशास्त्रका बहसबाट दुवै परम्परालाई बुझ्न र सम्मान गर्न सकिन्छ।

(ग) प्रविधि र नैतिकताको समिश्रण:

पाश्चात्य प्रविधि र विकासलाई पूर्वीय नैतिकता, ध्यान, संयम र करुणासँग मिलाएर सन्तुलित विकास गर्न सकिन्छ।

(घ) सामाजिक संरचनामा समावेशीपन:

पाश्चात्यको स्वतन्त्रता र पूर्वीयको सहकार्य भावना दुवैलाई समेटेर लैजाँदा सबै वर्ग, जाति, धर्मलाई समान व्यवहार गर्न सकिन्छ।

 पूर्वीय र पाश्चात्य चिन्तन परम्पराको समन्वय गर्नु आजको विश्वका जटिल समस्याहरू समाधान गर्न आवश्यक छ। जहाँ पाश्चात्य चिन्तनले विकास, विज्ञान र प्रगतिको बाटो देखाउँछ, त्यहाँ पूर्वीय चिन्तनले आन्तरिक शान्ति, सदाचार र सामाजिक सद्भावमा योगदान पुर्‍याउँछ। यी दुवैको सन्तुलनले मात्र पूर्ण मानव समाज निर्माण गर्न सकिन्छ।