एकाइ ८ पाठ ३ कक्षा १२ नागरिक अधिकार र कर्तव्य

 एकाइ ८ पाठ ३ कक्षा १२

नागरिक अधिकार र कर्तव्य

नागरिक अधिकार र कर्तव्य कुनै पनि देशको नागरिकले गर्ने कानूनी, सामाजिक, र नैतिक अधिकार तथा पालन गर्नुपर्ने जिम्मेवारी हुन्। यो राज्य र नागरिकबीचको सम्बन्धलाई परिभाषित गर्ने मुख्य आधार हो।

नागरिक अधिकारको परिचय:

नागरिक अधिकार भनेको कुनै पनि देशको नागरिकले संविधानद्वारा प्रदत्त स्वतन्त्रता र सुरक्षा हुन्। यी अधिकारहरूले नागरिकलाई सम्मानजनक जीवनयापन गर्न र राज्यका स्रोतहरू उपयोग गर्न सुनिश्चितता दिन्छ।

मुख्य नागरिक अधिकार:

1. जीवनको अधिकार: सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने अधिकार।

2. स्वतन्त्रताको अधिकार: विचार, वाक स्वतन्त्रता, र आफ्नो धर्म मान्ने स्वतन्त्रता।

3. शिक्षा र स्वास्थ्यको अधिकार: गुणस्तरीय शिक्षा र स्वास्थ्य सेवामा पहुँच।

4. समानताको अधिकार: जात, धर्म, लिङ्ग, भाषा आदिमा भेदभावरहित व्यवहार।

5. कानूनी सुरक्षा पाउने अधिकार: न्यायिक प्रणालीमार्फत न्यायको पहुँच।

नागरिक कर्तव्यको परिचय:

नागरिक कर्तव्य भनेको देशको कानुन, परम्परा, र समाजको हितका लागि नागरिकले पालना गर्नुपर्ने जिम्मेवारी हो।

मुख्य नागरिक कर्तव्य:

1. कानुनको पालना गर्नु: राज्यका कानुन र नियमहरूको सम्मान गर्नु।

2. कर तिर्नु: देशको विकासका लागि आर्थिक योगदान गर्नु।

3. मतदान गर्नु: लोकतान्त्रिक प्रक्रियामा सहभागी हुनु।

4. राष्ट्रिय एकता कायम गर्नु: जातीय, धार्मिक, वा अन्य विभाजनलाई प्रोत्साहन नगर्नु।

5. सरकारी सम्पत्तिको रक्षा गर्नु: सार्वजनिक सम्पत्तिको संरक्षण गर्नु।

नागरिक अधिकार र कर्तव्यबीचको सम्बन्ध:

अधिकारको प्रयोगले नागरिकलाई स्वतन्त्र र सुरक्षित बनाउँछ भने कर्तव्यको पालनले समाज र राज्यको विकासलाई सुनिश्चित गर्दछ। दुवै समान महत्त्वका छन् र परिपूरक रूपमा कार्य गर्छन्।

संयुक्त राष्ट्रसंघले १० डिसेम्बर १९४८ मा विश्व मानव अधिकार घोषणा (Universal Declaration of Human Rights - UDHR) जारी गरेको थियो। यस घोषणाले सम्पूर्ण मानव जातिका लागि मौलिक अधिकार र स्वतन्त्रताको मापदण्ड तोकेको छ। यसमा ३० वटा धाराहरू छन्, जसमा मुख्य रूपमा निम्न अधिकारहरू उल्लेख छन्:

मुख्य अधिकारहरू:

1. जीवन, स्वतन्त्रता र व्यक्तिगत सुरक्षा (Article 3):

प्रत्येक व्यक्तिलाई बाँच्ने, स्वतन्त्र हुने, र सुरक्षित रहने अधिकार छ।

2. समानता र भेदभावरहित व्यवहार (Article 1 & 2):

सबै मानिस जन्मजात स्वतन्त्र र समान छन्।

जाति, धर्म, लिङ्ग, भाषा, वा अन्य कुनै आधारमा भेदभाव गर्न पाइँदैन।

3. यातना र अमानवीय व्यवहारबाट रक्षा (Article 5):

कसैलाई यातना, दमन, वा अमानवीय व्यवहार गर्न सकिँदैन।

4. कानूनी संरक्षणको अधिकार (Article 6-11):

हरेक व्यक्तिले कानूनी मान्यता पाउन र निष्पक्ष अदालतबाट न्याय पाउन अधिकार राख्छ।

अपराध पुष्टि नभएसम्म निर्दोष मानिने अधिकार।

5. आवास, आवाजाही र शरणको अधिकार (Article 12-14):

निजता, परिवार, र घरको संरक्षण।

स्वतन्त्र रूपमा कुनै पनि देशमा जाने र शरण खोज्ने अधिकार।

6. विचार, अभिव्यक्ति र धर्मको स्वतन्त्रता (Article 18-19):

प्रत्येक व्यक्तिलाई आफ्नो विचार व्यक्त गर्ने र धर्म पालना गर्न स्वतन्त्रता।

7. शिक्षा र सांस्कृतिक सहभागिताको अधिकार (Article 26-27):

प्रत्येक व्यक्तिलाई शिक्षाको अधिकार।

आफ्नो संस्कृतिमा सहभागी हुने स्वतन्त्रता।

8. काम र न्यायपूर्ण पारिश्रमिकको अधिकार (Article 23-24):

हरेक व्यक्तिलाई रोजगारी र उचित पारिश्रमिक पाउने अधिकार।

आराम र फुर्सतको समयको अधिकार।

9. भोट हाल्न र सरकारी सेवामा सहभागी हुन पाउने अधिकार (Article 21):

प्रत्येक व्यक्तिले सरकारमा सहभागी हुन र चुनावमा मत दिने अधिकार।

10. आर्थिक, सामाजिक, र सांस्कृतिक अधिकार (Article 22-25):

प्रत्येक व्यक्तिलाई स्वास्थ्य, शिक्षा, र सामाजिक सुरक्षाको अधिकार।

खाद्य, वस्त्र, आवास, र स्वास्थ्यसेवा जस्ता आधारभूत आवश्यकताहरू पूरा गरिने अधिकार।

महत्त्व:

यो घोषणाले सम्पूर्ण मानव जातिका लागि स्वतन्त्रता, समानता, र मर्यादापूर्ण जीवन सुनिश्चित गर्न मापदण्ड स्थापित गरेको छ। मानव अधिकारको रक्षा र प्रोत्साहनका लागि विश्वका धेरै देशहरूले यसलाई आफ्नो संविधान र कानुनमा समावेश गरेका छन्।

"अधिकार र कर्तव्य एकै सिक्काका दुई पाटा हुन्" पुस्टि गर्नुहोस

"अधिकार र कर्तव्य एकै सिक्काका दुई पाटा हुन्" भन्ने भनाइले अधिकार र कर्तव्यको परस्पर निर्भरतालाई बुझाउँछ। अधिकार र कर्तव्य एकअर्काको पूरक हुन्, जहाँ अधिकारले स्वतन्त्रता र सुविधा प्रदान गर्छ, भने कर्तव्यले ती स्वतन्त्रता र सुविधालाई कायम राख्न जिम्मेवारी तोक्छ। यसलाई विस्तृत रूपमा पुष्टि गर्नका लागि तलका बुँदाहरू उल्लेख गर्न सकिन्छ:

१. अधिकार र कर्तव्यको परिभाषा र सम्बन्ध:

अधिकार: नागरिकले राज्य वा समाजबाट पाउने वैधानिक स्वतन्त्रता, सुविधा, र सुरक्षा।

कर्तव्य: ती अधिकारको प्रयोग गर्दा समाज, राज्य, वा अन्य व्यक्तिको अधिकारको सम्मान गर्नुपर्ने जिम्मेवारी।

उदाहरण:

शिक्षाको अधिकार छ भने शिक्षालाई सम्मान गर्ने र शिक्षालयको नियम पालन गर्ने कर्तव्य हुन्छ।

२. अधिकार कर्तव्यमा निर्भर छ:

हामीले प्राप्त गर्ने अधिकार अरूको कर्तव्यको पालनमा निर्भर हुन्छ।

उदाहरण: यदि तपाईंको स्वच्छ वातावरणमा बाँच्ने अधिकार छ भने अरूको कर्तव्य हुन्छ कि उनीहरूले प्रदूषण नगरी वातावरण स्वच्छ राखून्।

३. कर्तव्य अधिकारलाई सन्तुलित राख्छ:

यदि व्यक्तिले केवल अधिकारको दाबी गर्छ तर कर्तव्यको पालन गर्दैन भने समाजमा असन्तुलन र अराजकता सिर्जना हुन्छ।

उदाहरण: तपाईंको सार्वजनिक सम्पत्ति प्रयोग गर्ने अधिकार छ, तर कर्तव्य भनेको त्यो सम्पत्तिको संरक्षण गर्नु हो। यदि कर्तव्य पूरा गरिएन भने सार्वजनिक सम्पत्ति नष्ट हुन्छ।

४. अधिकार र कर्तव्यको परस्पर निर्भरता:

अधिकार बिनाको कर्तव्य: यदि अधिकार नभएको अवस्थामा मात्र कर्तव्य गर्न भनियो भने मानिसलाई अन्याय हुन्छ।

कर्तव्य बिनाको अधिकार: यदि अधिकारको प्रयोग गर्दा कर्तव्यको पालन भएन भने अरूको अधिकार हनन हुन सक्छ।

उदाहरण:

मत दिने अधिकार छ भने सुशासनका लागि सक्षम नेताको चयन गर्ने कर्तव्य हुन्छ।

५. नैतिकता र कानुनी पक्ष:

अधिकार र कर्तव्य दुवै नैतिक र कानूनी आधारमा निर्धारण गरिन्छ।

नैतिक अधिकार: सम्मान पाउन अधिकार भएजस्तै अरूलाई सम्मान दिनु कर्तव्य हो।

कानूनी अधिकार: संविधानले तोकेको अधिकार जस्तै समानताको अधिकारसँगै सबै जाति, धर्म, र वर्गलाई समान व्यवहार गर्ने कर्तव्य हुन्छ।

निष्कर्ष:

अधिकार र कर्तव्य एकअर्कासँग गहिरो रूपमा जोडिएका छन्।

अधिकारले स्वतन्त्रता दिन्छ, कर्तव्यले जिम्मेवारी सिकाउँछ।

यदि अधिकारको सदुपयोग र कर्तव्यको पालन गरिन्छ भने मात्र समाज, राष्ट्र, र विश्वमा शान्ति, समानता, र विकास सम्भव छ।

त्यसैले अधिकार र कर्तव्यलाई एक सिक्काका दुई पाटा भनेर ठ्याक्कै व्याख्या गर्न सकिन्छ