एकाइ ८ कक्षा १२ पाठ ५

 एकाइ ८  कक्षा १२

 पाठ ५

अति छोटो प्रश्नोत्तरहरू:

1. प्रश्न: मुलुकी संहिता भनेको के हो? 

उत्तर: नेपालमा लागू कानूनी व्यवस्थाहरूको सङ्ग्रह, जसले नागरिक र आपराधिक कानूनी प्रावधानहरू समेट्छ।

2. प्रश्न: मुलुकी संहिता कहिले लागू भयो? उत्तर: २०७४ सालमा।

3. प्रश्न: मुलुकी संहितामा कति भाग छन्? उत्तर: दुई भाग छन्: मुलुकी अपराध संहिता र मुलुकी देवानी संहिता।

4. प्रश्न: मुलुकी अपराध संहितामा के समावेश छ? उत्तर: फौजदारी अपराधहरू सम्बन्धी कानूनी प्रावधानहरू।

5. प्रश्न: मुलुकी देवानी संहितामा के समावेश छ? उत्तर: नागरिक अधिकार र कर्तव्यहरू सम्बन्धी कानूनी प्रावधानहरू।

6. प्रश्न: फौजदारी मुद्दा भनेको के हो? उत्तर: राज्यविरुद्ध वा समाजमा हानि पुर्‍याउने कार्यहरू सम्बन्धी मुद्दा।

7. प्रश्न: देवानी मुद्दा भनेको के हो? उत्तर: व्यक्तिगत अधिकार, सम्पत्ति, वा पारिवारिक सम्बन्धसँग सम्बन्धित मुद्दा।

8. प्रश्न: मुलुकी संहिताको उद्देश्य के हो? उत्तर: कानूनी व्यवस्थाहरूलाई एकीकृत गरी न्याय सुनिश्चित गर्नु।

9. प्रश्न: मुलुकी संहिताले के परिवर्तन गरेको छ? उत्तर: पुराना कानूनी प्रावधानहरूलाई अद्यावधिक र एकीकृत गरेको छ।

10. प्रश्न: मुलुकी संहिताको कार्यान्वयन कसले गर्छ? उत्तर: न्यायालय र सम्बन्धित कानूनी निकायहरूले

छोटो उत्तर दिनुहोस

1. प्रश्न: फौजदारी र देवानी मुद्दाहरू बीच के फरक छ?  लेख्नुहोस।

उत्तर: फौजदारी मुद्दाहरूमा राज्यविरुद्धका अपराधहरू समावेश हुन्छन्, जस्तै हत्या, चोरी, डकैती आदि। देवानी मुद्दाहरूमा व्यक्तिगत अधिकार, सम्पत्ति, पारिवारिक सम्बन्ध आदि सम्बन्धी विवादहरू पर्छन्। यिनिहरुबिचको भिन्नतालाइ निम्न अनुसर उल्लेख गर्न सकिन्छ।

 

मुलुकी अपराध संहिता, २०७४ मा समावेश प्रमुख अपराधहरू तल उल्लेख गरिएका छन्:

1. हत्या (Section 176)

कसैको ज्यान लिनु अपराध हो।

2. कुटपिट तथा शारीरिक क्षति (Section 188)

कुनै व्यक्तिलाई चोट पुर्‍याउने कार्य।

3. बलात्कार (Section 219)

कुनै व्यक्तिको सहमति विना यौन सम्बन्ध राख्ने कार्य।

4. चोरी (Section 224)

अरूको सम्पत्ति चोरी गर्ने कार्य।

5. डकैती (Section 225)

समूहमा मिलेर अरूको सम्पत्ति लुट्ने कार्य।

6. ठगी (Section 239)

झुक्याएर अरूको धन वा सम्पत्ति हडप्ने कार्य।

7. लागुऔषध सम्बन्धी अपराध (Section 255)

लागुऔषध उत्पादन, बिक्री, ओसारपसार वा सेवन।

8. महिला हिंसा (Section 117)

दाइजोको कारण कुटपिट, मानसिक यातना, वा यौन दुर्व्यवहार।

9. शिशु हत्या वा भ्रूण हत्या (Section 194)

नवजात शिशु वा भ्रूणलाई मार्ने कार्य।

10. सार्वजनिक शान्ति भंग गर्ने कार्य (Section 290)

तोडफोड, प्रदर्शन, वा अन्य हिंसात्मक गतिविधिहरू।

11. मानव बेचबिखन तथा ओसारपसार (Section 205)

मानिसलाई बेच्ने वा गैरकानूनी रूपमा स्थानान्तरण गर्ने कार्य।

12. अपहरण तथा शरीर बन्धक (Section 207)

कसैलाई जबर्जस्ती अपहरण वा नियन्त्रणमा राख्ने कार्य।

13. घुसखोरी तथा भ्रष्टाचार (Section 32)

गैरकानूनी रूपमा लाभ प्राप्त गर्न घुस लिनु वा दिनु।

14. झुटा बयान वा प्रमाणको गलत उपयोग (Section 295)

अदालत वा कानूनी प्रक्रियामा झुटा विवरण दिनु।

15. यौन दुर्व्यवहार (Section 223)

कसैलाई यौन हिसाबले दुर्व्यवहार गर्ने वा अपमानजनक व्यवहार गर्ने कार्य।

16. धार्मिक आस्था तथा संस्कृतिमाथि अपमान (Section 160)

धार्मिक भावना आहत गर्ने, मन्दिर वा धर्मस्थलमा तोडफोड गर्ने कार्य।

17. अवैध हतियार तथा विस्फोटक पदार्थको प्रयोग (Section 294)

गैरकानूनी रूपमा हतियार राख्ने वा विस्फोटक पदार्थ प्रयोग गर्ने कार्य।

18. पर्यावरणीय अपराध (Section 215)

प्राकृतिक स्रोतको विनाश, वन कटान, वा जल स्रोत प्रदूषण गर्ने कार्य।

19. साइबर अपराध (Section 293)

कम्प्युटर वा इन्टरनेटको माध्यमबाट ठगी, झूटो प्रचार, वा अन्य आपराधिक कार्यहरू।

20. नाबालिग दुव्र्यवहार (Section 208)

बालबालिकाको शोषण, यातना, वा दुव्र्यवहार।

21. जालसाजी (Section 238)

नक्कली कागजात बनाउन, प्रयोग गर्न, वा अरूलाई भ्रमित पार्ने कार्य।

22. सार्वजनिक स्वास्थ्यमा हानि पुर्‍याउने कार्य (Section 251)

खाद्य पदार्थमा मिलावट, झूटो औषधि प्रचार, वा स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर पर्ने काम।

23. विपद व्यवस्थापनमा अवरोध (Section 259)

प्राकृतिक वा मानव निर्मित विपदमा राहत तथा उद्धारमा बाधा पुर्‍याउने।

24. विद्रोह तथा देशद्रोह (Section 298)

देशको सार्वभौमिकता, अखण्डता, वा सरकारविरुद्ध विद्रोह गर्ने कार्य

मुलुकी देवानी संहितामा समावेश मुख्य विषयहरू:

1. पारिवारिक सम्बन्धहरू:

विवाह, सम्बन्धविच्छेद, अंशबण्डा, पालकत्व (धर्मपुत्र/पुत्री), र पत्नी तथा पतिका अधिकार/कर्तव्यहरू।

2. सम्पत्ति सम्बन्धी मुद्दाहरू:

अंशबण्डा, उत्तराधिकार, वंशानुक्रम, दान, र सम्पत्ति व्यवस्थापन।

3. करार (Contract) सम्बन्धी विवादहरू:

दुई वा दुईभन्दा बढी व्यक्तिहरूबीचका सम्झौता, सम्झौताका उल्लङ्घन, र क्षतिपूर्तिसम्बन्धी व्यवस्थाहरू।

4. ऋण सम्बन्धी विवादहरू:

ऋण लिने र दिने सम्बन्धी अधिकार, कर्जा असुली, र त्यससँग सम्बन्धित कानूनी व्यवस्थाहरू।

5. धार्मिक तथा परम्परागत व्यवस्थाहरू:

धर्म र परम्परासँग सम्बन्धित विवाद, धर्मशालाको व्यवस्था, र धार्मिक संस्थाको सम्पत्ति।

6. अधिकार र हक विवाद:

सम्पत्ति उपयोगको अधिकार, निजी र सार्वजनिक सम्पत्तिको विवाद, र हक संरक्षण।

7. धरोहर र जमानत:

धरोहर राख्ने र लिने सम्बन्धी कानूनी व्यवस्था।

8. खेत, बारी र भूमि सम्बन्धी व्यवस्था:

जमिनको उपयोग, जमिन सम्बन्धी करार, भोगाधिकार, र जमिनमाथि भएका विवादहरूको समाधान।

9. पारस्परिक विवाद समाधान:

छरछिमेक, परिवार वा समूहभित्रका सामान्य विवादहरूको कानूनी समाधान।

10. महिला र बालबालिकाको संरक्षण:

बाल अधिकार, दाइजो प्रथा उन्मूलन, र महिलामाथि हुने हिंसाको कानूनी व्यवस्था।

मुलुकी देवानी संहिता

मुलुकी देवानी संहिताले मुलुकमा कानूनी र सामाजिक व्यवस्था कायम गर्न आवश्यक पर्ने कानूनहरू समेटेको छ। यसले सबै व्यक्तिको हितका लागि नैतिकता, शिष्टाचार, सदाचार, आर्थिक स्थिरता र सामाजिक न्यायको व्यवस्था गर्न महत्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउँछ। यसले जात, धर्म र संस्कृतिमा आधारित विभेद हटाई समानताको सिद्धान्तलाई अघि बढाउन मार्गनिर्देशन दिन्छ।

देवानी संहितामा भएका प्रमुख कानूनी प्रावधानहरू:

१. देवानी संहिताको सामान्य सिद्धान्त

कानूनी रूपमा अनुमति नभएको काम गर्न पाइँदैन।

व्यक्तिगत कामले सार्वजनिक हितविपरीत असर पार्ने गरी कार्य गर्न अनुमति दिइँदैन।

कुनै पनि व्यक्तिले आफ्नो कामले अरूलाई हानि पुर्‍याउने कार्य गर्न हुँदैन।

कानूनी प्रक्रियाबाहिर गएर गरिएको क्रियाकलाप कानूनी रूपमा अमान्य हुनेछ।

व्यक्तिले आफ्नो कार्यको सम्पूर्ण जिम्मेवारी लिनुपर्नेछ।

२. देवानी संहिताको व्यवस्थाहरू

1. व्यक्तिगत अधिकार र कर्तव्य:

व्यक्तिहरूले आफूले पाएको हक र जिम्मेवारीहरूको इज्जत गर्नुपर्छ।

2. सम्पत्ति व्यवस्थापन:

व्यक्तिगत र सार्वजनिक सम्पत्तिसम्बन्धी विवादहरूको समाधान कानूनी प्रक्रियाबाट गर्नुपर्ने प्रावधान।

3. परिवार तथा समाजका विवाद समाधान:

विवाह, अंशबण्डा, सम्बन्धविच्छेद आदि जस्ता पारिवारिक मुद्दाहरू कानूनी प्रक्रियाबाट टुंग्याउने व्यवस्था।

4. धार्मिक र सांस्कृतिक अधिकारको संरक्षण:

हरेक व्यक्तिले आफ्नो धर्म, संस्कृति र परम्पराको संरक्षण गर्न पाउने अधिकार।

३. व्यावहारिक पक्षहरू

कुनै पनि कार्य गर्दा अरूलाई हानि, बेइज्जत, वा क्षति पुर्‍याउनु हुँदैन।

गलत प्रमाण प्रयोग वा झूटो तथ्य प्रस्तुत गर्न पाइँदैन।

सार्वजनिक हितविपरीत हुने कार्यहरू कानूनी रूपमा रोकिएको छ।

परम्परागत न्यायभन्दा कानूनी व्यवस्थालाई प्राथमिकता दिइन्छ।

४. विशेष कानूनी क्षेत्रहरू

पारिवारिक विवाद: विवाह, सम्बन्धविच्छेद र अंशबण्डासम्बन्धी विवादहरूको व्यवस्थापन।

सम्पत्ति विवाद: सार्वजनिक वा निजी सम्पत्तिका विषयमा हुने मुद्दाहरूको समाधान।

समाजिक आचरण: छरछिमेक तथा समुदायमा समानता र सहकार्यको प्रवर्द्धन।

देवानी संहिताले मुलुकमा सामाजिक र कानूनी संरचना बलियो बनाउन, समानता कायम गर्न, र व्यक्तिगत अधिकार तथा कर्तव्यको रक्षा गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। यो संहिता सामाजिक न्यायको आधारशीला हो।

फौजदारी न्यायका सामान्य सिद्धान्त

1. कानूनविपरीत कुनै पनि काम गर्न पाइँदैन।

2. कानूनले निषेध गरेका सजायका काम गर्न पाइँदैन।

3. व्यक्तिलाइ क्षमताभन्दा बढी काम गर्न बाध्य पार्न मिल्दैन।

4. एकै प्रकारको अपराधका लागि दोहोरो सजाय दिन मिल्दैन।

5. स्पष्ट सुनुवाइको अवसर नदिई सजाय दिन मिल्दैन।

6. न्यायालयमा आफ्नो पक्ष राख्न प्रतिवादीलाई अनुमति दिनुपर्छ।

7. कृत्य प्रमाणित नभएसम्म कसैलाई अपराधी मान्न मिल्दैन।

8. बालबालिकाद्वारा गरिएका सामान्य अपराधहरूलाई सजाय दिन मिल्दैन।

9. होसियारीपूर्वक नभएको कार्यलाई अपराध मान्न मिल्दैन।

10. जबर्जस्ती गराइएका कामलाई अपराध मान्न सकिँदैन।

11. भलाइका लागि गरिएका कामलाई अपराधको श्रेणीमा राख्न मिल्दैन।

12. असल नियतबाट गरिएको कार्यलाई अपराध मान्न सकिँदैन।

13. डर वा धम्कीको कारणले गरिएका कामलाई अपराध मान्न सकिँदैन।

14. अरूलाई हानी नपुर्‍याउने उद्देश्यले गरिएका कार्यहरूलाई अपराध मान्न मिल्दैन।

15. आफ्नो सुरक्षा वा आत्मरक्षाका लागि गरिएका काम अपराध मानिँदैन।

16. अत्यधिक बल वा अधिकारको प्रयोगलाई अपराध मानिन्छ।

17. मानवीय हानी भएको अवस्थामा कानूनी प्रक्रिया अघि बढाउनुपर्छ।

18. अपराधपीडितले न्यायको माग गर्न पाउने अधिकार हुन्छ।

19. कानूनी रूपले पुष्टि भएमा अपराधीलाई उचित सजाय दिनुपर्छ।

20. कुनै पनि कानूनी कार्य प्रक्रियामा आस्थावान हुनुपर्छ।

अन्य महत्वपूर्ण व्यवस्थाहरू:

कुनै पनि व्यक्तिले १४ वर्षभन्दा कम उमेरका बालबालिकालाई जबर्जस्ती श्रममा लगाउन पाइँदैन।

कुनै पनि प्रकारको आर्थिक लाभका लागि जबर्जस्ती श्रम गराउन मिल्दैन।

सामाजिक अधिकारको हनन हुने खालका कामहरू गर्न वा गराउन पाइँदैन।

परम्परागत र कानूनी मर्यादाको रक्षा गर्नु कानूनी प्रक्रियामा अनिवार्य मानिन्छ।

सरकारी स्वीकृति विना कानूनी कार्य सञ्चालन गर्न पाइँदैन।

कानूनविपरीत हस्ताक्षर वा स्वीकृतिपत्र लिन वा दिन मिल्दैन।

यो सिद्धान्तले कानूनको पालना, न्यायको रक्षा, र मानवीय हकहरूको संरक्षणलाई प्राथमिकता दिन्छ।

फौजदारि संहितामा उल्लेख भएका  मुख्य कानुनि सजायका व्यावस्था निम्न अनुसार उल्लेख गरिन्छ।

कसैले कुनै अपराधिक षडयन्त्र  गर्नु हुदैन, यस्तो कसुर गर्ने उध्योग र दुरुत्साहान पनि गर्नु हुदैन 

जन्मकैदको सजाय २५ वर्षको हुनेछ

1. देशद्रोह र राजद्रोह

कसैले पनि देशको स्वतन्त्रता, राष्ट्रिय एकता र स्वाधीनता प्रतिकूल कार्य गर्न पाउँदैन।

सजाय: पाँच वर्षसम्म कैद र दश हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना।

2. सार्वजनिक सेवा अबरुद्ध गर्ने कार्य

कुनै सार्वजनिक सेवा अबरुद्ध गर्ने व्यक्तिलाई तीन वर्षसम्म कैद र तीस हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना।

3. झूटो सूचना फैलाउने

झूटो अफवाह फैलाउने व्यक्तिलाई एक वर्षसम्म कैद वा दश हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना।

4. झूटो जानकारी दिनु

सरकारी अधिकारीलाई झूटो जानकारी दिने कार्यमा तीन वर्षसम्म कैद वा तीस हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना।

5. खाद्य पदार्थमा मिसावट

खानेकुरामा मिसावट गरेर बेच्ने व्यक्तिलाई पाँच वर्षसम्म कैद र पचास हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना।

6. बिक्री गर्न अयोग्य वस्तु बेच्नप्रयोग गर्न नहुने सामान बेच्ने कार्यमा पाँच वर्षसम्म कैद र पचास हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना।

7. पशुपक्षी छाडा छोड्नु

छाडा पशु र पक्षी छोड्नेलाई तीन महिनासम्म कैद र पाँच हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना।

8. सार्वजनिक अश्लीलता

सार्वजनिक स्थलमा अश्लील गतिविधि गर्ने वा अश्लील सामग्री प्रदर्शन गर्नेलाई तीन महिनासम्म कैद र पाँच हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना।

9. राष्ट्रिय झण्डाको अपमान

राष्ट्रिय झण्डा, गान वा निशानको अपमान गर्नेलाई तीन वर्षसम्म कैद र तीस हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना।

10. जातीय विभेद र छुवाछूत

जातीय विभेद, छुवाछूत र अन्य भेदभाव गर्ने कार्यमा तीन वर्षसम्म कैद र तीस हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना।

11. महिलामाथि हिंसा

महिला वा बालबालिकामाथि हिंसात्मक कार्यमा तीन महिनासम्म कैद र तीन हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना।

12. कसुरको कटौती गर्नु

कसुरलाई ढाकछोप गर्ने कार्यमा तीन वर्षसम्म कैद वा तीस हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना।

कसुर लुकाउने वा ढाकछोप गर्ने कार्य

कसैले कसुरलाई ढाकछोप गर्नेलाई तीन वर्षसम्म कैद वा तीस हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय।

2. महिलामाथि जबर्जस्ती गर्ने कार्य

महिलालाई जबर्जस्ती करणी गर्ने वा गर्भावस्थाको समयको ख्याल नगर्ने कार्यमा सात वर्षदेखि जन्मकैदसम्मको सजाय।

3. यौन दुर्व्यवहार वा अप्राकृतिक मैथुन

कसैले बाल यौन दुर्व्यवहार, अप्राकृतिक मैथुन वा यौन दुर्व्यवहार गरेमा तीन वर्षदेखि तीस हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना हुने।

4. नापतौलमा कपट

नाप, तौल वा गुणस्तर निर्धारणमा कपट गर्ने व्यक्तिलाई तीन वर्षसम्म कैद र तीस हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना।

5. अनुमतिबिना अरूको सम्पत्ति प्रयोग गर्ने कार्य

दुबै वा बढी व्यक्तिको कुसमझाइमा उपकरण प्रयोग गरेमा दुई वर्षसम्म कैद र पाँच हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना।

6. अनुमतिबिना तस्बिर खिच्ने वा बिगार्ने कार्य

कसैले अरूको तस्बिर स्वीकृति बिना खिचेमा एक वर्षसम्म कैद वा दश हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना।

7. गालीगलौज वा अपमानजनक व्यवहार

कसैले गाली गरेर अपमान गरेमा एक वर्षसम्म कैद वा दश हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना।

8. बिजुली चोरी वा ब्यान्डविथ चोरी

बिजुली र इन्टरनेटको ब्यान्डविथ चोरी गरेमा थप एक वर्षसम्म कैद र दश हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना।