कक्षा १२, एकाइ ३, पाठ १ "जीवनोपयोगी सिपको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि, वर्गीकरण र अभ्यास"

 

कक्षा १२, एकाइ ३, पाठ १ "जीवनोपयोगी सिपको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि, वर्गीकरण र अभ्यास" 

अति छोटो प्रश्न

1. प्रश्न: जीवनोपयोगी सिप विद्यालय शिक्षामा औपचारिक रूपमा कहिलेदेखि सुरु भएको हो?

उत्तर: सन् २००० मा 

2. प्रश्न: विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनका अनुसार जीवनोपयोगी सिपहरू कति समूहमा वर्गीकृत गरिएका छन्?

उत्तर: तीन समूहमा: आत्मबोध सिप, अन्तरवैयक्तिक सिप, र सोचाइ सिप।

3. प्रश्न: समस्या समाधान सिप जीवनोपयोगी सिपको कुन समूहमा पर्छ?

उत्तर: सोचाइ सिप समूहमा।

4. प्रश्न: अन्तरवैयक्तिक सिपअन्तर्गत पर्ने कुनै दुई सिपहरू उल्लेख गर्नुहोस्।

उत्तर: समानुभूति र सम्बन्ध व्यवस्थापन।

5. प्रश्न: आत्मबोध सिपले केमा सहयोग पुर्‍याउँछ?

उत्तर: व्यक्तिको जीवनलाई व्यवस्थित बनाउन।

6. प्रश्न: जीवनोपयोगी सिप सिक्नाले व्यक्तिमा केको विकास हुन्छ?

उत्तर: सकारात्मक सोच र तनाव व्यवस्थापन क्षमताको।

7. प्रश्न: सोचाइ सिपले व्यक्तिलाई केमा सघाउँछ?

उत्तर: दिमागलाई सही तरिकाले परिचालन गर्न।

८. स्वसचेतना सिपअन्तर्गत पर्ने कुनै दुईवटा जीवनोपयोगी सिपहरू उल्लेख गर्नुहोस्।

उत्तर: आत्मबोध (Self-awareness)

आत्मनियन्त्रण (Self-regulation)

९. समस्या समाधान सिप जीवनोपयोगी सिपको कुन समूहमा पर्छ?

उत्तर: समस्या समाधान सिप सोचाइ सम्बन्धी सिप समूहमा पर्छ।

छोटो उत्तर दिनुहोस

विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनका अनुसार जीवनोपयोगी सिपहरूलाई कति समूहमा वर्गीकरण गरिएको छ? छोटकरीमा उल्लेख गरी सबै समूहमा पर्ने सिपहरूको सूची बनाउनुहोस्।

उत्तर:

विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनका अनुसार जीवनोपयोगी सिपहरूलाई तीन समूहमा वर्गीकरण गरिएको छ। जसलाइ निम्नानुसार उल्लेख गरिन्छ

१. सोचाइ सम्बन्धी सिप (Thinking Skills)

समस्या समाधान सिप (Problem-solving skills)

निर्णय गर्ने सिप (Decision-making skills)

सिर्जनात्मक सोचाइ (Creative thinking)

महत्वपूर्ण सोचाइ (Critical thinking)

२. स्वचेतना सिप (Self-awareness Skills)

आत्मबोध (Self-awareness)

आत्मनियन्त्रण (Self-regulation)

आत्मविश्वास (Self-confidence)

तनाव व्यवस्थापन (Stress management)

३. अन्तरवैयक्तिक सिप (Interpersonal Skills)

प्रभावकारी सञ्चार सिप (Effective communication skills)

सहकार्य सिप (Cooperation skills)

सहानुभूति क्षमता (Empathy)

पारस्परिक सम्बन्ध सुधार (Interpersonal relationship skills)

यी तीन समूहमा वर्गीकृत जीवनोपयोगी सिपहरूले व्यक्तिको मानसिक, सामाजिक, तथा व्यवहारिक विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्।

जीवनोपयोगी सिप सिकाइले हुने फाइदाहरू उल्लेख गर्नुहोस

जीवनोपयोगी सिप सिकाइले व्यक्तिलाई आत्मनिर्भर, विवेकी, र व्यवहारिक रूपमा सक्षम बनाउन मद्दत गर्छ। यसले व्यक्ति, समाज, तथा राष्ट्रको समग्र विकासमा योगदान पुर्‍याउँछ। जीवनोपयोगी सिप सिकाइका प्रमुख पाँच फाइदाहरू निम्नानुसार छन्:

१. आत्मविश्वास बढाउँछ

जीवनोपयोगी सिप सिकाइले व्यक्तिलाई आफ्नो क्षमताप्रति आत्मविश्वास जगाउन सहयोग गर्छ। आत्मबोध, आत्मनियन्त्रण, तथा निर्णय लिने सिपहरू विकास हुँदा व्यक्तिले आफ्नो क्षमता र कमजोरी बुझ्न सक्छ, जसले आत्मनिर्भर बन्न सघाउँछ।

२. समस्या समाधान गर्ने क्षमता वृद्धि गर्छ

यसले व्यक्तिलाई समस्या समाधान गर्ने तार्किक, सिर्जनात्मक, तथा वैज्ञानिक सोचाइ विकास गर्न मद्दत गर्छ। जब व्यक्तिले कुनै समस्या सामना गर्छ, तब उसले योजनाबद्ध रूपमा सोच्न र उचित निर्णय लिन सक्षम हुन्छ।

३. सकारात्मक सोच विकास गर्छ

जीवनोपयोगी सिप सिकाइले व्यक्तिलाई कठिन परिस्थितिमा पनि सकारात्मक दृष्टिकोण राख्न मद्दत गर्छ। यसले आत्मबल वृद्धि गरी निराशा, तनाव, तथा डर हटाउन सहयोग पुर्‍याउँछ।

४. अन्तरवैयक्तिक सम्बन्ध सुधार गर्छ

सिपयुक्त व्यक्ति अरूसँग राम्रो व्यवहार गर्न सक्षम हुन्छ, जसले सामाजिक सम्बन्ध सुधार गर्छ। प्रभावकारी सञ्चार, सहानुभूति, र सहकार्य सिपहरू भएका व्यक्तिहरूले परिवार, साथीभाइ, र समाजसँग राम्रो सम्बन्ध कायम गर्न सक्छन्।

५. तनाव व्यवस्थापनमा सहयोग गर्छ

जीवनमा अनेकौं चुनौतीहरू आउँछन्, जसले तनाव निम्त्याउन सक्छ। जीवनोपयोगी सिप सिकाइले तनाव व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्छ, जसले व्यक्ति भावनात्मक रूपमा स्थिर रहन सक्छ।

जीवनोपयोगी सिप सिकाइले व्यक्तिलाई मानसिक, सामाजिक, तथा व्यवहारिक रूपमा सशक्त बनाउन मद्दत गर्छ। यसले आत्मनिर्भरता, सकारात्मक सोच, तथा स्वस्थ सामाजिक सम्बन्धको विकास गरी व्यक्ति, समाज, र राष्ट्रको समग्र उन्नतिमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

जीवन उपयोगी सिपको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि नेपालको सन्दर्भ सहित उल्लेख गर्नुहोस

१. प्रारम्भिक चरण (प्राचीन काल)

मानव सभ्यताको सुरुआती चरणमै जीवन उपयोगी सिपको विकास भएको पाइन्छ।

शिकारी-सङ्ग्रहकर्ता जीवनशैलीमा मानिसहरूले बाँच्नका लागि आधारभूत सीपहरू प्रयोग गर्थे, जस्तै आगो बाल्ने कला, शिकार गर्ने तरिका, औषधीय जडीबुटीको ज्ञान, खेतीपाती, सामुदायिक जीवन आदि।

पुरातन धर्म, संस्कृति र शिक्षाले नैतिकता, अनुशासन, सहकार्य, र जीवनयापनका सीपहरू सिकाउने भूमिका खेले।

२. मध्यकालीन चरण (मध्ययुगीन शिक्षा प्रणाली)

धार्मिक तथा सांस्कृतिक संस्थाहरू (गुरुकुल, मठ-मन्दिर, मदरसा आदि) मा जीवन उपयोगी सीपहरू हस्तान्तरण गरिन्थ्यो।

समाजमा संस्कार, अनुशासन, तथा परम्परागत सीपहरू (हस्तकला, व्यापारिक सीप, कृषि, युद्ध कौशल आदि) सिकाइने गरिन्थ्यो।

३. औद्योगिक क्रान्ति पछिको चरण (१९औं–२०औं शताब्दी)

शिक्षालाई औपचारिक बनाइँदै गयो र जीवन उपयोगी सिपहरू विद्यालय पाठ्यक्रममा समावेश गर्ने अवधारणा विकास हुन थाल्यो।

सन् १९६९: जीवन उपयोगी शिक्षाको अवधारणा विकास।

सन् १९८६: Ottawa Charter for Health Promotion ले स्वास्थ्य शिक्षामा जीवन उपयोगी सिप आवश्यक भएको औपचारिक रूपमा स्वीकार गर्‍यो।

सन् १९८९: बाल अधिकार महासन्धिले जीवन उपयोगी शिक्षालाई बालबालिकाको चौतर्फी विकासको लागि अनिवार्य हुनुपर्ने उल्लेख गर्‍यो।

सन् १९९०: थाइल्याण्डको जाम्टेन सहरमा शिक्षा सम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन भयो।

उक्त सम्मेलनले "सबैका लागि शिक्षा" घोषणा गर्दै बालबालिकाको बौद्धिक तथा क्षमता विकासका लागि जीवन उपयोगी सिपलाई महत्वपूर्ण मान्यता दियो।

४. २१औं शताब्दीको चरण (नयाँ युगको शिक्षा)

सन् १९९३: संयुक्त राष्ट्रसंघ (UN) ले जीवन उपयोगी सिप शिक्षा कार्यक्रमलाई औपचारिक रूपमै लागू गर्न विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO), युनेस्को (UNESCO) र युनिसेफ (UNICEF) संग सहकार्य गर्‍यो।

सन् २०००: डाकार सम्मेलन (सेनेगल) मा जीवन उपयोगी सिपलाई शिक्षा प्रणालीमा व्यवहारिक रूपमा समावेश गर्ने निर्णय गरियो।

सन् २०१५: संयुक्त राष्ट्रसंघको टिकाउ विकास लक्ष्य (SDG-4) अन्तर्गत गुणस्तरीय शिक्षामा जीवन उपयोगी सिपलाई अनिवार्य बनाइयो।

५. नेपालको परिप्रेक्ष्य

नेपालमा परम्परागत रूपमा गुरु-शिष्य परम्परामा जीवन उपयोगी सीपहरू हस्तान्तरण हुन्थे।

औपचारिक रूपमा जीवन उपयोगी सिप शिक्षा नेपालमा २०५० सालदेखि विद्यालय पाठ्यक्रममा समावेश गरिएको पाइन्छ।

हाल नेपालमा आधारभूत तथा माध्यमिक तहमा जीवन उपयोगी सिपलाई शिक्षाको महत्वपूर्ण अङ्गका रूपमा समावेश गरिएको छ।

जीवन उपयोगी सिप शिक्षा प्राचीन समयदेखि विभिन्न चरण पार गर्दै आधुनिक शिक्षा प्रणालीमा संस्थागत रूपमा समावेश भएको छ। अहिले यसलाई व्यक्तिगत, सामाजिक र व्यावसायिक सफलताको लागि अनिवार्य मानिएको छ।