कक्षा १२ एकाइ ४ पाठ ५ समुदाएमा आएका परिवर्तन र समाजिक रुपान्तरण

 कक्षा १२ एकाइ ४ पाठ ५ समुदाएमा आएका परिवर्तन र समाजिक रुपान्तरण 

1. प्रश्न: सामाजिक रुपान्तरण भन्नाले के बुझिन्छ?

उत्तर: समाजका संरचना, मूल्य, मान्यता र व्यवहारमा आउने क्रमिक वा आकस्मिक परिवर्तन।

2. प्रश्न: सामाजिक रुपान्तरण किन आवश्यक छ?

उत्तर: सामाजिक न्याय, समानता, प्रगति र समावेशीता सुनिश्चित गर्न।

3. प्रश्न: सामाजिक परिवर्तनका मुख्य कारणहरू के-के हुन्?

उत्तर: शिक्षा, प्रविधि, आर्थिक गतिविधि, जनचेतना, कानुनी व्यवस्था, र राजनीतिक परिवर्तन।

4. प्रश्न: सामाजिक रुपान्तरणका सकारात्मक प्रभावहरू के हुन्?

उत्तर: समान अवसर, मानव अधिकारको संरक्षण, आर्थिक विकास, र सामाजिक न्याय।

5. प्रश्न: सामाजिक रुपान्तरणका नकारात्मक असरहरू के हुन सक्छन्?

उत्तर: सांस्कृतिक मूल्यहरूको क्षति, पारम्परिक सीपको उपेक्षा, र सामाजिक द्वन्द्वको सम्भावना।

6. प्रश्न: प्रविधिगत विकासले सामाजिक रुपान्तरणमा कसरी सहयोग गर्छ?

उत्तर: सञ्चार, शिक्षा र रोजगारीका अवसरहरू बढाएर; जागरुकता फैलाएर।

7. प्रश्न: सामाजिक रुपान्तरणमा युवा वर्गको भूमिका किन महत्त्वपूर्ण छ?

उत्तर: युवा वर्ग नवप्रवर्तनशील, ऊर्जावान् र परिवर्तनका वाहक भएकाले।

8. प्रश्न: सामाजिक रुपान्तरण कसरी दिगो बनाउन सकिन्छ?

उत्तर: समावेशी नीति, नैतिक नेतृत्व, सतत् शिक्षा, र स्थानीय सहभागितालाई प्रोत्साहन गरेर।

सूचना समाज भन्नाले के बुझिन्छ?

10. परिभाषा: सूचना, ज्ञान र प्रविधि मुख्य साधन भएको समाज जाहा कम्प्युटर, इन्टरनेट, मोबाइल प्रविधि जस्ता साधनहरूले जनतालाई सूचना र ज्ञान उपलब्ध गराउँछ भने तेस्तो समाजलाइ सूचना समाज भनिन्छ।

छोटो उत्तर दिनुहोस

 बढ्दो शहरीकरणले सामाजिक विविधतामा पार्ने प्रभावहरू विश्लेषण गर्नुहोस्

1. जनसंख्या घनत्वमा वृद्धि:

रोजगारी र शिक्षा खोज्दै गाउँबाट शहरतिर बसाइँ सर्ने प्रवृत्ति

घरभाडा, खानेपानी, ढलव्यवस्थामा दबाब

2. सांस्कृतिक मिश्रण:

विभिन्न जाति, धर्म, भाषा बोल्ने समुदायको सहअस्तित्व

खानपान, रहनसहन र परम्परामा विविधता

3. आर्थिक क्रियाकलापमा वृद्धि:

उद्योग, व्यापार, सेवाक्षेत्रको विस्तार

आर्थिक अवसर बढे पनि सामाजिक असमानता बढ्न सक्ने

4. परिवर्तित पारिवारिक संरचना:

सानो परिवार, एकल परिवारको प्रचलन

पारिवारिक मूल्य र परम्परागत रीतिरिवाजमा कमी

5. सामाजिक चुनौती:

प्रदूषण, ट्राफिक जाम, ठूला भवन निर्माणबाट हरियाली कमी

सामाजिक सुरक्षाको चुनौती (अपराध दरमा वृद्धि इत्यादि)

 शहरीकरणले रोजगारी र विकासका अवसरहरू बढाउँछ तर सामाजिक विविधता तथा चुनौतीहरू पनि ल्याउँछ।

 प्रविधिको विकास र सामाजिक रुपान्तरण बढ्दा प्रयोगमा आएको सकारात्मक प्रभाव र नकारात्मक असर (विश्लेषण गर्नुहोस्)

सकारात्मक प्रभाव

1. सूचना प्रवाहको तीव्रता:

इन्टरनेट, मोबाइल, सामाजिक सञ्जाल आदि मार्फत तत्काल सूचना आदानप्रदान

2. शिक्षामा सहजता:

अनलाइन शिक्षा, डिजिटल कक्षा, दूरशिक्षाको सुविधा

3. आर्थिक अवसर:

ई-कमर्स, फ्रीलान्सिङ, डिजिटल बैंकिङ जस्ता नयाँ रोजगारीका माध्यम

4. सुधारिएको सेवाप्रवाह:

ई-गभर्नेन्स, डिजिटल स्वास्थ्य सेवा जस्ता नागरिक मैत्री कार्यक्रम

5. विश्वव्यापी पहुँच:

विश्वको जुनसुकै ठाउँमा बसेर व्यवसाय तथा सम्पर्क विस्तार

नकारात्मक असर

1. सांस्कृतिक प्रभाव

विदेशी प्रविधि र कलाको प्रभावले स्थानीय संस्कृति ओझेलमा पर्न सक्छ

2. आसक्तिको समस्या

सामाजिक सञ्जाल वा अनलाइन गेमिङमा अत्यधिक समय खर्चिनु

3. नयाँ प्रकारका अपराध

साइबर क्राइम, व्यक्तिगत जानकारी दुरुपयोग, ह्याकिङ इत्यादि

4. विषमताको विस्तार

डिजिटल डिभाइड (सूचना प्रविधिको पहुँच नभएकाहरूप्रति पछौटेपन)

5. परम्परागत रोजगारीको ह्रास

स्वचालन (Automation) र प्रविधिगत विकासले केही पेशाहरू विलुप्त हुन सक्ने

 प्रविधिको विकास र सामाजिक रुपान्तरणले तीव्र प्रगति सम्भव बनाउँछ, तर सँगै सांस्कृतिक, नैतिक र सुरक्षा चुनौतीहरू पनि ल्याउन सक्छ।

 समाजमा आएको परिवर्तनले सामाजिक संगठनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका कसरी खेल्छ?

1. संरचनात्मक रूपान्तरण

परम्परागत संस्था (पंचायत, गुम्बा, मठ-मन्दिर) को भूमिकामा परिवर्तन नयाँ संगठन (गैरसरकारी संस्था, नागरिक समूह) को उदय

2. नयाँ नेतृत्वको उदय

परिवर्तनशील समाजमा युवावर्ग वा नवप्रवर्तक व्यक्तिहरू नेतृत्वमा आउँछन् संगठनहरूमा समावेशीपन र नवीनता थपिन्छ

3. मानसिकता र मूल्यहरूको परिवर्तन

संगठनका लक्ष्य, उद्देश्य, र कार्यशैली मा आधुनिक सोच अपनाइन्छ पुराना मान्यताहरू पुनर्परिभाषित हुने सम्भावना

4. प्रविधिको उपयोग

सामाजिक संगठनहरूमा प्रविधिको प्रयोग गरी दूरदराजसम्म सेवा विस्तार अनलाइन बैठक, सूचना आदानप्रदान, जनचेतना अभियान आदिमा सहयोग

5. समाजसेवा र उत्तरदायित्व

सामाजिक संगठनहरूले स्वास्थ्य, शिक्षा, वातावरण संरक्षण जस्ता क्षेत्रमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छन्

सामाजिक न्याय र समानता प्रवर्द्धन गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्छन्

लामोउत्तर दिनुहोस

समुदायको परिवर्तन र सामाजिक रूपान्तरणका माध्यमहरू

समुदायको परिवर्तन र सामाजिक रूपान्तरण विभिन्न माध्यमहरूद्वारा सम्भव हुन्छ। सामाजिक अध्ययन कक्षा १२ को एकाइ ४ को "समुदायमा आएका परिवर्तन र सामाजिक रूपान्तरण" पाठ अनुसार, समुदायमा परिवर्तन ल्याउने प्रमुख माध्यमहरू निम्नानुसार छन्:

१. शिक्षा

शिक्षा सामाजिक रूपान्तरणको महत्त्वपूर्ण आधार हो। शिक्षाले मानिसमा चेतना अभिवृद्धि गर्छ, नयाँ सोच र प्रविधिलाई आत्मसात् गर्ने क्षमता प्रदान गर्छ। शिक्षित व्यक्तिहरू वैज्ञानिक सोच, मानवअधिकार, समानता, र प्रगतिशील सामाजिक संरचनाहरूलाई प्रोत्साहित गर्छन्।

२. प्रविधि र आविष्कार

नयाँ प्रविधि र वैज्ञानिक आविष्कारले समुदायमा व्यापक परिवर्तन ल्याउँछ। सञ्चार प्रविधि, यातायात विकास, सूचना प्रविधि आदिले मानव जीवनलाई सहज बनाउँदै परिवर्तनलाई तीव्र बनाउँछ। प्रविधिले कृषिमा यान्त्रीकरण, उद्योगमा आधुनिकता, र व्यापारमा वैश्वीकरणलाई सहज बनाएको छ।

३. आर्थिक विकास

आर्थिक उन्नतिले समुदायको जीवनशैलीमा परिवर्तन ल्याउँछ। रोजगारीका अवसर, औद्योगिकीकरण, आधुनिक व्यापार प्रविधि, र लगानी प्रवाहले समुदायमा आर्थिक वृद्धि गर्दै सामाजिक रूपान्तरणलाई बल दिन्छ। जब समुदाय आर्थिक रूपमा सक्षम बन्छ, तब जीवनस्तरमा सुधार आउँछ।

४. राजनीतिक प्रणाली र नीति

राजनीतिक परिवर्तनहरूले सामाजिक रूपान्तरणमा ठुलो प्रभाव पार्छ। लोकतन्त्र, मानव अधिकार, कानुनी शासन, र नीतिगत सुधारहरूले समाजलाई समतामूलक, न्यायसंगत, र आधुनिक बनाउँछ। नीति निर्माण र कार्यान्वयन प्रभावकारी हुँदा सामाजिक परिवर्तनको गति बढ्छ।

५. सञ्चार र सूचना प्रवाह

मिडिया, इन्टरनेट, सामाजिक सञ्जाल जस्ता सञ्चार माध्यमहरूले सूचना आदान-प्रदानलाई तीव्र बनाउँछ। यी माध्यमहरूका कारण समुदायका मानिसहरू सचेत, जागरूक, र गतिशील बन्छन्, जसले समाजमा नवीनतम विचारधाराको विकास गर्छ।

६. संस्कृति र मूल्य-मान्यता परिवर्तन

परम्परागत मान्यताहरू समय अनुसार परिवर्तन हुँदै जान्छन्। सांस्कृतिक विविधता, आधुनिक प्रवृत्ति, तथा विश्वव्यापी प्रभावका कारण समुदायका विचार, व्यवहार, र मूल्य-मान्यताहरूमा रूपान्तरण आउँछ। उदाहरणका लागि, लैंगिक समानता, जातीय सहिष्णुता, र अन्तरजातीय विवाहको स्वीकार्यता समाजमा परिवर्तन ल्याउने कारकहरू हुन्।

८. आन्दोलन र सामाजिक अभियानहरू

समाजमा विद्यमान असमानता, अन्याय, र विभेद विरुद्ध विभिन्न आन्दोलनहरू र सामाजिक अभियानहरूले रूपान्तरणको मार्ग कोर्छन्। महिला अधिकार आन्दोलन, दलित मुक्तिको संघर्ष, जलवायु परिवर्तन सम्बन्धी अभियानहरू आदिले समाजमा महत्वपूर्ण परिवर्तन ल्याएका छन्।

मिडिया

मिडियाले सूचना प्रसारण, जनचेतना अभिवृद्धि, र सामाजिक बहसलाई प्रोत्साहन गरेर समाजमा परिवर्तन ल्याउँछ। समाचारपत्र, रेडियो, टेलिभिजन, र अनलाइन प्लेटफर्महरू मार्फत मिडियाले जनतालाई नयाँ विचार, प्रविधि, र घटनाक्रमबारे जानकारी दिन्छ। यसले जनमत निर्माण, नीति निर्माणमा दबाब, र सामाजिक न्यायका मुद्दाहरूलाई उजागर गर्न मद्दत गर्छ।

 खुला बजार अर्थतन्त्र

खुला बजार अर्थतन्त्रले प्रतिस्पर्धा, नवप्रवर्तन, र आर्थिक वृद्धि प्रोत्साहित गर्छ। यस प्रणालीमा, निजी क्षेत्रको सहभागिता बढ्छ, जसले रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्छ र उपभोक्ताहरूलाई विभिन्न विकल्पहरू प्रदान गर्छ। खुला बजारले अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार र लगानीलाई प्रोत्साहित गरेर आर्थिक समृद्धि ल्याउँछ, जसले समाजको जीवनस्तरमा सुधार गर्छ।

३. वैचारिक विस्तारमा सहजता

सूचना प्रविधिको विकास र ग्लोबलाइजेशनका कारण, विभिन्न विचारधारा, संस्कृति, र परम्पराहरूको आदानप्रदान सहज भएको छ। यसले समाजमा सहिष्णुता, विविधता, र नवप्रवर्तनलाई प्रोत्साहित गर्छ। वैचारिक विस्तारले मानिसहरूलाई नयाँ दृष्टिकोण अपनाउन, परम्परागत सोचलाई चुनौती दिन, र सामाजिक सुधारका लागि प्रेरित गर्छ।

४. अन्तर्राष्ट्रिय संघ संस्थाहरूको भूमिका

संयुक्त राष्ट्र संघ, विश्व बैंक, अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषजस्ता अन्तर्राष्ट्रिय संघ संस्थाहरूले विकासशील राष्ट्रहरूलाई आर्थिक सहायता, प्राविधिक सहयोग, र नीतिगत सल्लाह प्रदान गर्छन्। यी संस्थाहरूले गरिबी निवारण, शिक्षा, स्वास्थ्य, र पूर्वाधार विकासमा सहयोग गरेर समाजको रूपान्तरणमा योगदान पुर्‍याउँछन्। साथै, अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता प्राप्त मानव अधिकार, लोकतन्त्र, र सुशासनका मूल्यहरूलाई प्रवर्द्धन गरेर यी संस्थाहरूले विश्वव्यापी रूपमा सामाजिक रूपान्तरणलाई समर्थन गर्छन्।

समाज निरन्तर परिवर्तनशील छ। शिक्षा, प्रविधि, राजनीति, अर्थतन्त्र, सञ्चार, संस्कृति, तथा सामाजिक आन्दोलनहरूजस्ता माध्यमहरूले समुदायमा परिवर्तन र सामाजिक रूपान्तरणलाई गति दिन्छन्। यी परिवर्तनहरूलाई सकारात्मक रूपमा उपयोग गर्दा समाजको दिगो विकास सम्भव हुन्छ।