एकाइ ९ पाठ १ शहरिकरणको अवधारणा

 एकाइ ९ पाठ १ शहरिकरणको अवधारणा

 अति छोटो  उत्तर दिनुहोस

1. सहरको शाब्दिक अर्थ के हो?

सहर अङ्ग्रेजी शब्द 'सिटी' (city) को नेपाली रुपान्तरण हो, जुन ल्याटिन भाषाको 'सिवितास' (civitas) शब्दबाट व्युत्पन्न भएको हो। यसको शाब्दिक अर्थ 'नागरिकहरूको समुदाय' हुन्छ।

2. सहरीकरण भन्नाले के बुझिन्छ?

सहरीकरण भन्नाले ग्रामीण क्षेत्रबाट सहरतर्फ जनसङ्ख्याको बसाइँसराइ गरि सहरहरूको विस्तार, र सहरमा बसोबास गर्ने जनसङ्ख्याको वृद्धिलाई जनाउँछ।

3. सहरको प्रमुख विशेषता के हो?

सहरमा उच्च जनघनत्व, व्यवसायिक विविधता, केन्द्रीय सेवा सुविधाको उपलब्धता, र गुणस्तरीय सेवा सुविधाको पर्याप्तता जस्ता विशेषताहरू हुन्छन्।

4. सहरीकरणका कारणहरू के-के हुन्?

औद्योगिकीकरण, रोजगारका अवसरहरूको खोजी, शिक्षा र स्वास्थ्य सेवाको पहुँच, र जीवनस्तर सुधार गर्ने चाहना सहरीकरणका प्रमुख कारणहरू हुन्।

5. सहरीकरणका सकारात्मक पक्षहरू के हुन्?

सहरीकरणले आर्थिक विकास, सेवा सुविधाको वृद्धि, सांस्कृतिक विविधता, र जीवनस्तरमा सुधार ल्याउँछ।

6. सहरीकरणका नकारात्मक प्रभावहरू के हुन्?

सहरीकरणले ट्राफिक जाम, प्रदूषण, आवास अभाव, र सामाजिक असमानता जस्ता समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ।

7. विश्वमा सहरीकरणको प्रवृत्ति कस्तो छ?

विश्वमा सहरीकरणको दर तीव्र रूपमा बढिरहेको छ, विशेष गरी विकासशील देशहरूमा सहरहरूको विस्तार र जनसङ्ख्याको वृद्धि भइरहेको छ।

8. नेपालमा सहरीकरणको अवस्था कस्तो छ?

नेपालमा पनि पछिल्ला वर्षहरूमा सहरीकरणको दर बढ्दो छ, सहरहरूको संख्या र सहरमा बसोबास गर्ने जनसङ्ख्या दुवैमा वृद्धि भएको छ।

९. 'हेम्लेट' भनेको सानो गाउँ वा बस्ती हो, जसमा सामान्यतया शहर जस्ता प्रमुख संरचना हुँदैनन्, जबकि 'बस्ती' भनेको मानिसहरूको बसोबास भएको कुनै पनि स्थान हो, जसमा साना गाउँदेखि ठूला सहरसम्म समावेश हुन सक्छ।

सहरका विशेषताहरु उल्लेख गर्नुहोस

1. उच्च जनसंख्या र जनघनत्व

2. केन्द्रीय सेवा सुविधाको उपलब्धता

3. व्यवसायिक विविधता

4. मझौला/ठूला आकारको केन्द्र

5. उच्च कलात्मकताको उपलब्धता

6. गुणस्तरीय सेवा सुविधाको पर्याप्तता

7. उच्च आर्थिक क्रियाकलाप

स्टेफन एम. ग्राप्सका अनुसार जनसङ्ख्याको आधारमा बसोबासको श्रेणीलाइ उल्लेख गर्नुहोस

 स्टेफन एम. ग्राप्सले जनसङ्ख्याको आधारमा बसोबासको श्रेणीबद्द गरेका छन् जसलाइ निम्न अनुसार उल्लेख गरिन्छ:

1. एकल बसोबास (Isolated dwelling): एक परिवार

2. बस्ती (Hamlet): 10 देखि 150 जनसंख्या

3. गाउँ (Village): 100 देखि 2500 जनसंख्या

4. साना सहर (Small Town): 2500 देखि 15000 जनसंख्या

5. ठूला सहर (Large Town): 15000 देखि 99000 जनसंख्या

6. सहर (City): 1 लाखदेखि 50 लाख जनसंख्या

7. उपसहरिय विकाश (Conurbation): 2 मिलियनभन्दा माथि

8. बृहत्त सहर (Megalopolis): 10 मिलियनभन्दा माथि

सहरीकरणको विश्वव्यापी प्रवृत्ति उल्लेख गर्नुहोस

सहरीकरणको विश्वव्यापी प्रवृत्ति निम्न अनुसार उल्लेख गरिन्छ।

प्राचीन सहरीकरण:

प्राचीन समयदेखि सहरीकरण मानव सभ्यताको विकाससँगै सुरु भएको हो।

दक्षिण एसियाको क्षेत्र जेरिको र मेसोपोटामियाका सहरहरूको स्थापना करिब 6000 वर्षअघि भएको मानिन्छ।

प्राचीन सहरहरू कृषि उत्पादनमा निर्भर थिए र तिनीहरू प्रशासनिक, धार्मिक, तथा व्यापारिक केन्द्रका रूपमा विकास भएका थिए।

सहरहरूले व्यापारिक सम्पर्क स्थापना गरेर अन्य क्षेत्रलाई जोड्ने काम गर्थे।

औद्योगिक क्रान्तिपछि सहरीकरण:

18औं शताब्दीको औद्योगिक क्रान्तिपछि सहरीकरणको गति तीव्र भयो।

उद्योगहरूको स्थापना, यातायातको विकास, र श्रम विभाजनले सहरीकरणलाई थप तीव्र बनायो।

ग्रामीण क्षेत्रका मानिसहरू रोजगारीको खोजीमा सहरतर्फ आकर्षित भए।

आधुनिक सहरीकरणको विशेषता:

19औं शताब्दीपछि पुँजीवाद, उद्योगको केन्द्रीकरण, र बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरूको विकासले सहरीकरणलाई ग्लोबल प्रकृति दियो।

सहरी क्षेत्रहरू सामाजिक, सांस्कृतिक, र आर्थिक केन्द्रका रूपमा विकसित भए।

1950 मा विश्वको केवल 29% जनसंख्या सहरमा बसोबास गर्थ्यो, जुन 2050 सम्ममा 66% पुग्ने अनुमान छ। सहरी जनसंख्याको वृद्धिदर सबै क्षेत्रहरूमा फरक फरक देखिएको छ:

अफ्रिका र एशिया मा सहरीकरणको दर तीव्र रूपमा बढिरहेको छ।

यूरोप र उत्तर अमेरिका जस्ता क्षेत्रहरूमा सहरीकरण स्थिर अवस्थामा पुगेको छ। सन् 2000 देखि 2030 को अवधिमा अति विकसित क्षेत्रमा सहरी वृद्धि दर 0.33% रहेको छ। कम विकसित क्षेत्रमा भने यो दर 1.97% रहेको छ। सहरीकरणमा जनसङ्ख्याको प्राकृतिक वृद्धि र आप्रवासनले मुख्य भूमिका खेलेको छ।

ग्रामीण क्षेत्रका मानिसहरू राम्रो जीवनस्तरको आशाले गाउँबाट सहरमा बसाई सर्ने गर्छन्। सहरी क्षेत्रका सेवा सुविधाहरू र रोजगारीका अवसरहरूले मानिसहरूलाई आकर्षित गर्छ।

ऐतिहासिक सहरहरू: सन् 1950 मा लन्डन (12.3 मिलियन) र टोकियो (11.3 मिलियन) मात्र मिलियन सिटीका रूपमा थिए। सन् 1975 मा टोकियो (26.6 मिलियन), न्यूयोर्क (15.9 मिलियन), साओ पाउलो (12.4 मिलियन), र मेक्सिको सिटी (10.9 मिलियन) सहरीकरणको उदाहरण थिए। सन् 2003 मा: 20 ओटा मिलियन सिटीहरू। सन् 2025 मा: 22 ओटा मिलियन सिटीहरूको अनुमान।

निष्कर्ष:

सहरीकरण विश्वव्यापी रूपमा जीवनशैली, आर्थिक विकास, र सांस्कृतिक विविधतालाई प्रभावित गर्ने महत्त्वपूर्ण प्रक्रिया हो। यसले ग्रामीण क्षेत्रबाट सहरी क्षेत्रतर्फको आकर्षण बढाउँदै आएको छ।