कक्षा १२ एकाइ १० पाठ ७ नेपालमा गरिबी चक्र र सम्बोधनका उपायहरू

 

कक्षा १२ एकाइ १० पाठ ७ नेपालमा गरिबी चक्र र सम्बोधनका उपायहरू

1. प्रश्न: गरिबी के हो?

उत्तर: आफ्ना दैनिक आधारभूत आवश्यकता जस्तै गास, बास, कपास पूरा गर्न नसक्ने अवस्था गरिबी हो।

2. प्रश्न: सापेक्ष गरिबी भनेको के हो?

उत्तर: अन्य व्यक्तिहरूको आयसँग तुलना गर्दा कम आम्दानी हुने अवस्था सापेक्ष गरिबी हो।

3. प्रश्न: निरपेक्ष गरिबी केलाई भनिन्छ?

उत्तर: आफ्ना आधारभूत आवश्यकता पनि पूरा गर्न नसक्ने अवस्था निरपेक्ष गरिबी हो।

4. प्रश्न: गरिबीको चक्र के हो?

उत्तर: गरिबीले न्यून उत्पादन, लगानी, आय र माग निम्त्याउँछ, जसले पुनः गरिबीलाई कायम राख्छ; यसलाई गरिबीको चक्र भनिन्छ।

5. प्रश्न: गरिबीको चक्र तोड्न के गर्नुपर्छ?

उत्तर: लगानीमा वृद्धि गरी उत्पादन र रोजगारी बढाउनुपर्छ।

6. प्रश्न: नेपालमा गरिबी निवारणका लागि कुन नीति अपनाइएको छ?

उत्तर: नेपालले नवौं योजनादेखि गरिबी निवारणलाई प्रमुख उद्देश्यमा राखेको छ।

7. प्रश्न: गरिबी चक्र तोड्न प्राकृतिक साधनको उपयोग कसरी सहायक हुन्छ?

उत्तर: प्राकृतिक साधनहरूको उच्च परिचालनले रोजगारी र आय वृद्धि गर्छ, जसले गरिबी घटाउँछ।

8. प्रश्न: लक्षित समूह कार्यक्रम के हो?

उत्तर: वास्तविक गरिबहरूको पहिचान गरी उनीहरूको आम्दानी बढाउने कार्यक्रम लक्षित समूह कार्यक्रम हो।

9. प्रश्न: रोजगारी वृद्धि किन आवश्यक छ?

उत्तर: रोजगारीले व्यक्तिको आय बढाउँछ, जसले गरिबी घटाउँछ।

10. प्रश्न: कृषिमा आधुनिकीकरणले गरिबी निवारणमा कसरी मद्दत गर्छ?

उत्तर: कृषि आधुनिकीकरणले उत्पादकत्व र किसानको आम्दानी बढाउँछ, जसले गरिबी घटाउँछ।

छोटो उत्तर दिनुहोस

 गरिबीको चक्रलाई माग र पूर्तिको दुबै पक्षको सूचकांकका आधारमा व्याख्या गर्नुहोस्।

उत्तर

गरिबी चक्र एक दुष्चक्र हो, जसमा आर्थिक अभावले मानिसहरूको उत्पादनशीलता र जीवनस्तर सुधार गर्न नसक्ने अवस्था सिर्जना गर्छ। यसलाई माग र पूर्तिको सूचकांकका आधारमा व्याख्या गर्दा:

१. माग पक्ष:

गरिब व्यक्तिहरूसँग खर्च गर्ने क्षमता कम हुन्छ, जसले बजारमा सामान तथा सेवाहरूको माग घटाउँछ।

माग कम भएपछि उत्पादन घट्छ, जसका कारण उद्योग तथा व्यवसायहरूमा रोजगारीका अवसरहरू सीमित हुन्छन्।

कम रोजगारीले आम्दानी घटाउँछ, जसले पुन: गरिबीको चक्रलाई निरन्तरता दिन्छ।

२. पूर्ति पक्ष:

गरिब जनसंख्या कम आय भएका कारण गुणस्तरीय शिक्षा, स्वास्थ्य सेवा, तथा व्यवसायिक सीप प्राप्त गर्न असमर्थ हुन्छन्।

उत्पादनशील जनशक्तिको अभावले औद्योगिक तथा कृषि उत्पादनमा कमी ल्याउँछ, जसले आर्थिक वृद्धिलाई अवरुद्ध गर्छ।

सरकारको तर्फबाट पनि पूर्ति गर्न सक्ने स्रोत सीमित हुने भएकाले सेवा तथा पूर्वाधार विकास गर्न कठिन हुन्छ।

यसरी, माग र पूर्तिको दुबै पक्ष कमजोर हुँदा गरिबीको चक्र निरन्तर चलिरहन्छ।

 नेपालको लागि गरिबी चक्रको सम्बोधनका उपायहरूको व्याख्या गर्नुहोस्।

उत्तर:

नेपालमा गरिबीको चक्र तोड्नका लागि विभिन्न उपायहरू अवलम्बन गर्न सकिन्छ, जसमा निम्न उपायहरू प्रमुख छन्:

१. कृषि आधुनिकीकरण:

कृषि उत्पादन वृद्धिका लागि उन्नत बीउबिजन, मल, सिंचाइ सुविधा, तथा प्रविधिको प्रयोग आवश्यक छ।

कृषिजन्य उद्योगहरू स्थापना गरेर किसानहरूलाई रोजगारी तथा बजार उपलब्ध गराउनु आवश्यक छ।

२. रोजगारी सिर्जना:

सीपमूलक शिक्षा तथा तालिम प्रदान गरी युवाहरूलाई आत्मनिर्भर बनाउने।

घरेलु तथा साना उद्योगहरूको प्रवर्द्धन गरी रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्ने।

३. शिक्षा र स्वास्थ्य सुधार:

निःशुल्क तथा गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गरी जनशक्ति उत्पादन गर्ने।

सर्वसुलभ स्वास्थ्य सेवा उपलब्ध गराई मानव संसाधनको उत्पादकत्व बढाउने।

४. वित्तीय पहुँचको वृद्धि:

गरिब जनतालाई सहुलियतपूर्ण ऋण तथा वित्तीय सेवा उपलब्ध गराई स्वरोजगारलाई प्रवर्द्धन गर्ने।

सहकारी तथा माइक्रोफाइनान्स संस्थाहरूलाई सुदृढ बनाई लघु उद्यमहरूलाई प्रवर्द्धन गर्ने।

५. पूर्वाधार विकास:

यातायात, विद्युत्, सञ्चार, तथा बजार जस्ता पूर्वाधारहरूको विकास गरी उत्पादनशीलता बढाउने।

ग्रामीण क्षेत्रका जनतालाई सीधा आर्थिक क्रियाकलापमा संलग्न गराउने।

 नेपाल सरकारको गरिबी निवारण नीति २०७६ ले नेपालको गरिबी कुन आधारमा परिभाषित गरेको छ? ती आधारहरू उल्लेख गर्नुहोस्।

उत्तर:

नेपाल सरकारको गरिबी निवारण नीति २०७६ ले नेपालमा गरिबीलाई निम्न आधारहरूमा परिभाषित गरेको छ:

१. आयगत गरिबी (Income-based Poverty):

दैनिक १.९० अमेरिकी डलरभन्दा कम आम्दानी गर्ने परिवारलाई गरिबको रूपमा परिभाषित गरिएको छ।

न्यून आम्दानी भएका व्यक्तिहरूलाई न्यूनतम जीवनयापन गर्न गाह्रो हुने भएकाले गरिबीको मुख्य मापदण्ड आयलाई लिइएको छ।

२. मानव विकास सूचकांक (Human Development Index - HDI):

शिक्षा, स्वास्थ्य, तथा आय स्तरलाई मापन गरी गरिबीको अवस्था पहिचान गरिन्छ।

बाल मृत्युदर, औसत आयु, तथा साक्षरता दर जस्ता सूचकहरूको आधारमा गरिबीको स्तर निर्धारण गरिन्छ।

३. बहुआयामिक गरिबी सूचकांक (Multidimensional Poverty Index - MPI):

केवल आर्थिक स्तरले मात्र नभई शिक्षा, स्वास्थ्य, र जीवनस्तर जस्ता विभिन्न पक्षहरूसमेत गरिबी निर्धारणका आधार मानिन्छ।

खानपान, बसोबासको अवस्था, स्वच्छ पानी तथा सरसफाइ सेवामा पहुँच, विद्युत् तथा खाना पकाउने इन्धनको उपलब्धता जस्ता सूचकहरू प्रयोग गरिन्छ।

४. रोजगार र जीविकोपार्जन (Employment & Livelihood):

बेरोजगारी दर उच्च हुने तथा अस्थायी रोजगारीमा आश्रित जनसंख्या बढी हुने क्षेत्रहरू गरिब मानिन्छन्।

स्वरोजगार तथा स्थायी रोजगारीका अवसरहरू नहुने समूहहरू गरिब वर्गमा राखिन्छन्।

५. सामाजिक सुरक्षा र समावेशीकरण (Social Security & Inclusion):

समाजमा पछाडि परेका वर्गहरू, जस्तै: दलित, जनजाति, अपाङ्गता भएका व्यक्ति, तथा एकल महिला आदिलाई गरिबी मापनका लागि प्राथमिकतामा राखिन्छ।

आर्थिक अवसरहरूमा समान पहुँच नहुने वर्गलाई विशेष योजनाहरू सञ्चालन गरेर गरिबी निवारण गर्न नीति बनाइन्छ।

नेपाल सरकारले गरिबी निवारण नीति २०७६ अन्तर्गत बहुआयामिक दृष्टिकोण अपनाएर गरिबीको परिभाषा स्पष्ट गरेको छ। यसका लागि नीति, कार्यक्रम, तथा योजना बनाएर गरिबी न्यूनीकरण गर्न विभिन्न उपायहरू अपनाइएका छन्।