एकाइ ९ पाठ २ "नेपालमा शहरीकरण"

 एकाइ ९ पाठ २ "नेपालमा शहरीकरण"

अति छोटो उत्तर दिनुहोस

1. शहरीकरण भनेको के हो?

ग्रामीण क्षेत्रबाट शहरी क्षेत्रमा जनसङ्ख्याको बसाइँसराइ र शहरी क्षेत्रहरूको विस्तारलाई शहरीकरण भनिन्छ।

2. नेपालमा शहरीकरणको प्रमुख कारण के हो?

रोजगारी, शिक्षा, स्वास्थ्य सेवा, र अन्य सुविधाको खोजीमा ग्रामीण क्षेत्रबाट शहरी क्षेत्रमा बसाइँ सर्नु प्रमुख कारण हो।

3. नेपालमा शहरीकरणको प्रवृत्ति कस्तो छ?

नेपालमा शहरीकरणको प्रक्रिया तीव्र गतिमा भइरहेको छ, विशेष गरी तराई र पहाडी क्षेत्रका सहरहरूमा जनसङ्ख्या वृद्धि देखिन्छ।

4. शहरीकरणका दुई सकारात्मक प्रभाव के हुन्?

आर्थिक विकासमा योगदान र जीवनस्तरमा सुधार।

5. शहरीकरणका दुई नकारात्मक प्रभाव के हुन्?

वातावरणीय प्रदूषण र अव्यवस्थित बसोबास।

6. नेपालमा शहरीकरणको मापदण्ड के हो?

जनसङ्ख्या, पूर्वाधार विकास, र वार्षिक आम्दानीका आधारमा नगरपालिकाको वर्गीकरण गरिन्छ।

7. शहरीकरणले ग्रामीण क्षेत्रमा पार्ने दुई प्रभाव के हुन्?

युवा जनशक्तिको कमी र कृषि उत्पादनमा गिरावट।

8. नेपालमा शहरीकरणको इतिहास कहिलेदेखि सुरु भएको मानिन्छ?

प्राचीन समयमा व्यापारिक मार्गहरूमा सहरहरूको विकास भएको पाइन्छ।

9. शहरीकरणले वातावरणमा पार्ने दुई असर के हुन्?

हावाको प्रदूषण र हरियाली क्षेत्रहरूको कमी।

10. शहरीकरण व्यवस्थापनका लागि दुई उपाय के हुन्?

योजनाबद्ध शहरी विकास र ग्रामीण क्षेत्रहरूको विकासमा जोड।

११. नेपालमा नगरपालिकालाइ कति तहमा बिभाजन गरिएको  छ

उत्तर: नेपालमा नगरपालिकालाइ नगरपालिका, उपमाहानगरपालिका, र माहानगरपालिका गरि ३ तहमा बिभाजन गरिएको छ।

१२. नेपालमा नगरपालिकाको संङ्ख्या कति छ?

उत्तर: नेपालमा नगरपालिका २७६ ,उपमाहानगरपालिका ११ र माहानगरपालिका ६ गरि जम्मा नगर २९३ ओटा रहेका छन।

छोटो उत्तर दिनुहोस

१. नेपालको सहरीकरणलाई मापन गर्न प्रयोग गरिएका मापदण्डहरू के-के हुन्?

नेपालमा सहरीकरणको मापनका लागि "स्थानीय सरकार संचालन ऐन, २०७४" ले निम्न मापदण्डहरू तोकेको छ:

महानगरपालिका: कम्तीमा पाँच लाख स्थायी जनसंख्या, वार्षिक आन्तरिक आय कम्तीमा एक अर्ब, र कम्तीमा ५०० शय्याको अस्पताल।

उपमहानगरपालिका: कम्तीमा दुई लाख स्थायी जनसंख्या, वार्षिक आन्तरिक आय २५ करोड, र १०० शय्याको अस्पताल।

नगरपालिका: हिमाली जिल्लाका लागि कम्तीमा १० हजार, पहाडी जिल्लामा १५ हजार, र तराईमा २५ हजार स्थायी जनसंख्या हुनुपर्छ। साथमा, सडक, बिजुली, खानेपानी, स्वास्थ्य, र शिक्षा लगायतका आधारभूत सेवाहरूको उपलब्धता अनिवार्य छ।

२. नेपालमा सहरीकरणको अवस्था वर्णन गर्नुहोस्।

नेपालमा सहरीकरणको प्रक्रिया ग्रामीण क्षेत्रबाट सहरी क्षेत्रमा जनसंख्याको बढ्दो प्रवाहसँग सम्बन्धित छ। सहरीकरणलाई योजनाबद्ध रूपमा विकास गर्नका लागि स्थानीय सरकार संचालन ऐन, २०७४ अनुसार विभिन्न क्षेत्रहरूमा महानगरपालिका, उपमहानगरपालिका, र नगरपालिका गठन गरिएको छ। हालसम्म २९३ वटा नगरपालिका गठन गरिएको छ। सहरीकरणको स्तर मापन गर्न जनसंख्या, क्षेत्रफल, आर्थिक क्षमता, र आधारभूत सेवा-सुविधाहरूको उपलब्धता जस्ता आधारभूत पक्षहरूको प्रयोग गरिएको छ।

३. नेपालमा नगर घोषणा हुनका लागि आवश्यक मापदण्डहरू के-के हुन्?

नगर घोषणा गर्नका लागि तलका मापदण्डहरूको पालना गर्नुपर्नेछ:

हिमाली क्षेत्रका नगरका लागि कम्तीमा १० हजार जनसंख्या।

पहाडी क्षेत्रमा १५ हजार र तराई क्षेत्रमा २५ हजार जनसंख्या।

कम्तीमा एक लाखको वार्षिक उत्पादन, सडक सञ्जालको पहुँच, बिजुली, खानेपानी, स्वास्थ्य सेवा, र शिक्षा जस्ता आधारभूत सेवा-सुविधाहरूको उपलब्धता।

न्यूनतम सहरी वातावरण निर्माण हुने आधारभूत संरचनाहरूको उपस्थिति।

नेपालमा शहरीकरणको प्रवृत्तिलाई प्रस्तुत तथ्य र नयाँ विवरणका आधारमा यसरी व्याख्या गर्न सकिन्छ:

नेपालमा शहरीकरणको इतिहास २०१२/१३ सालदेखि प्रारम्भ भएको पाइन्छ, जब १० वटा नगरपालिका स्थापना गरिएको थियो। यो संख्या समयसँगै विस्तार हुँदै गएको छ। प्रस्तुत तथ्यांकका आधारमा नेपालमा शहरीकरणको प्रवृत्ति निम्न प्रकारको छ:

1. नगरपालिकाको वृद्धि दर:

२०१२/१३ मा १० नगरपालिका थिए, जुन २०१७ मा २९३ पुगेको छ। यो स्थानीय तह पुनर्संरचनाको प्रतिफल हो।

2. शहरी जनसङ्ख्याको प्रतिशत:

२०११ सम्म १७.१% शहरी जनसङ्ख्या रहेकोमा, २०१७ मा यो ६२.२% पुगेको छ।

3. वृद्धि दर:

नेपालको औसत वार्षिक शहरी वृद्धिदर ३.४३% रहेको छ। १९६१ मा सबैभन्दा उच्च (७.५५%) वृद्धि दर देखिएको थियो।

4. राज्य पुनर्संरचना:

स्थानीय तह पुनर्संरचनासँगै शहरी क्षेत्रमा जनसङ्ख्याको घनत्व तीव्र रूपमा वृद्धि भएको छ। यसले ग्रामीण क्षेत्रमा रहेको जनसङ्ख्या शहरी क्षेत्रमा केन्द्रित हुन थालेको देखाउँछ।

5. नयाँ तथ्यांक:

२०७१ मा नगरपालिकाको संख्या ५८ बाट बढेर २९३ पुगेको छ। यो तीव्र शहरीकरणको प्रमुख सूचक हो। नेपालमा शहरीकरणको प्रवृत्ति तीव्र गतिमा अगाडि बढेको देखिन्छ। शहरी सुविधाहरूको विकास, रोजगारीको अवसर, र शिक्षाको पहुँचले शहरीकरणलाई प्रेरित गरेको छ। तथापि, शहरीकरणको यो प्रवृत्ति दीर्घकालीन रूपमा योजनाबद्ध र दिगो हुन आवश्यक छ, ताकि यसले वातावरणीय तथा सामाजिक समस्याहरूलाई निम्त्याउन नपाओस्।

नेपालमा शहरीकरणको विस्तारलाई माथिको सामग्रीको आधारमा यसरी व्याख्या गर्न सकिन्छ:

१. प्राचीनकालदेखि सुरु भएको शहरीकरण:

नेपालमा शहरीकरणको विकास प्राचीनकालीन समयमा नै कृषि अर्थतन्त्र, कुटीर उद्योग, र व्यापारिक केन्द्रहरूको विकासबाट सुरु भएको पाइन्छ।

प्राचीन सहरहरू सुरक्षा दृष्टिकोणले बलियो स्थानमा निर्माण गरिएका थिए, जस्तै: भीमफेदी, गाईघाट, र कोशी तट क्षेत्रमा व्यापारिक मार्गका रूपमा प्राचीन सहरहरू विकसित भएका थिए।

२. भौगोलिक आधारमा शहरीकरण:

पूर्वी तराईका सहरहरू (भैरहवा, बुटवल, विराटनगर, आदि) भारतीय रेल मार्ग र व्यापारिक सम्पर्कका कारण विकास भए।

पश्चिम नेपालमा तुलनात्मक रूपमा शहरीकरणको गति सुस्त देखिन्छ।

३. शहरीकरणमा तराईको भूमिका:

१९५० पछि पूर्वी तराईमा भारतीय बजारको प्रभाव र व्यापारिक मार्गको विस्तारले शहरीकरण तीव्र भएको देखिन्छ। यसले तराई क्षेत्रमा बसोबास र कृषि उत्पादनको तीव्र विकास गरायो।

४. प्राकृतिक स्रोत र व्यापारका कारण शहरीकरण:

चिया, भात, तरकारी, कपडा, लगायतका वस्तुहरूको उत्पादन र बिक्रीले व्यापारिक केन्द्रको रूपमा केही स्थानहरू शहरीकरणका केन्द्र बने, जस्तै: इटहरी, धरान, हेटौंडा।

५. सामाजिक र सांस्कृतिक विस्तार:

२००७ सालपछि लोकतन्त्र स्थापनासँगै प्रशासनिक सेवाहरूको विस्तारले शहरीकरणलाई टेवा पुग्यो। शिक्षण संस्थाहरूको स्थापना, रोजगारका अवसरहरू, र स्वास्थ्य सेवा केन्द्रहरूको विकासले ग्रामीण क्षेत्रका जनतालाई शहरी क्षेत्रमा बसोबास गर्न प्रेरित गर्यो।

६. पुनर्संरचना र आधुनिक प्रभाव:

२०७१ मा नेपालमा पुनर्संरचनाको परिणामस्वरूप २९३ नगरपालिका घोषणा गरिए, जसले शहरीकरणलाई तीव्र बनायो। यसले ग्रामीण क्षेत्रका विभिन्न स्थानहरूलाई शहरी क्षेत्रको रूपमा वर्गीकृत गर्यो।

नेपालमा शहरिकरणको विस्तारलाई माथिको सामाग्रीमा विभिन्न पक्षबाट वर्णन गरिएको छ। विस्तृत व्याख्या निम्नानुसार गर्न सकिन्छ:

१. सडक विस्तार र यातायातको पहुँचले शहरिकरणमा प्रभाव

नेपालमा क्षेत्रीय विकास केन्द्र, जिल्ला सदरमुकाम, प्रमुख व्यापारिक केन्द्रहरू, तथा उत्तर-दक्षिण जोड्ने सडक सञ्जालको विस्तारले शहरिकरणमा उल्लेखनीय परिवर्तन ल्याएको छ। विशेष गरी मध्यपहाडी लोकमार्ग, हुलाकी राजमार्ग, नयाँ कोरिडोर तथा ग्रामीण सडकको निर्माण र विस्तारले यातायातको पहुँच वृद्धि गरेको छ। यसले गर्दा यातायातले नजोडिएका स्थानहरूमा पनि क्रमशः शहरिकरण बढिरहेको देखिन्छ।

२. हवाई यातायात र सदरमुकाममा साना शहरहरूको विकास

हिमाली क्षेत्रमा हवाई यातायातको सुविधा विस्तार भएसँगै विभिन्न स्थानमा साना शहर केन्द्रहरू विकसित भएका छन्। साथै, कतिपय जिल्ला सदरमुकामहरू नै शहरका रूपमा विकसित भइरहेका छन्।

३. नेपालमा क्षेत्रीय भिन्नताका आधारमा शहरहरूको वितरण

नेपालका विभिन्न भौगोलिक क्षेत्रअनुसार नगरपालिकाहरूको वितरण फरक देखिन्छ:

हिमाली क्षेत्र (२१ जिल्ला): ११.६% नगरपालिकाहरू

पहाडी क्षेत्र (३१ जिल्ला): ३३.८% नगरपालिकाहरू

भित्री मधेस (७ जिल्ला): ९.१% नगरपालिकाहरू

तराई क्षेत्र (१६ जिल्ला): ४५.५% नगरपालिकाहरू

यसबाट देखिन्छ कि तराई र पहाडी क्षेत्रमा नगरहरूको संख्या धेरै छ, भने हिमाली क्षेत्रमा शहरिकरणको गति सुस्त छ।

४. प्रदेश अनुसार शहरिकरणको अवस्था

प्रदेश अनुसार सबैभन्दा धेरै नगरहरू:

प्रदेश १: १६.७%,प्रदेश २: २६.३%,वाग्मती: १५.४%, लुम्बिनी: १२.३%,सुदूरपश्चिम: ११.६%,गण्डकी: ९.२% कर्णाली: ८.५%

यसले देखाउँछ कि वाग्मती, प्रदेश १, र लुम्बिनीमा शहरिकरणको प्रभाव धेरै देखिन्छ, जबकि कर्णाली र गण्डकीमा तुलनात्मक रूपमा कम छ।

५. २०११ को जनगणना अनुसार शहरिकरणको वृद्धि

२०११ को जनगणना अनुसार, हिमाली क्षेत्रमा शहरिकरणको गति निकै सुस्त थियो, जबकि पहाडी र तराई क्षेत्रमा तीव्र थियो:

पहाडी क्षेत्रमा ४७.७%

तराई क्षेत्रमा ५२.३%

हाल आएर हिमाली तथा पहाडी क्षेत्रमा पनि शहरहरूको संख्या बढ्दै गएको छ। काठमाडौं उपत्यका भने पहाडी क्षेत्रमा भए पनि सहर जनसंख्या अत्यधिक रहेको क्षेत्र हो।

नेपालमा शहरिकरण मुख्यत: सडक विस्तार, हवाई यातायातको पहुँच, भौगोलिक अवस्था, र प्रादेशिक संरचनामा निर्भर रहेको देखिन्छ। तराई क्षेत्रमा शहरिकरण तीव्र देखिए पनि पहाडी र हिमाली क्षेत्रमा विस्तारको गति अपेक्षाकृत कम छ। तथापि, पछिल्लो समय सडक र यातायात पूर्वाधार विस्तारसँगै दुर्गम स्थानहरूमा पनि क्रमशः शहरिकरण बढ्दै गएको देखिन्छ।