कक्षा १२ एकाइ १० पाठ २ "नेपालको विदेश नीति र नेपाल-भारत तथा नेपाल-चीन सम्बन्ध"

 कक्षा १२ एकाइ १० पाठ २ "नेपालको विदेश नीति र नेपाल-भारत तथा नेपाल-चीन सम्बन्ध"

1. नेपालको संविधानमा उल्लिखित विदेश नीतिहरू के-के हुन्?

नेपालको सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता, स्वाधीनता र राष्ट्रिय हितको रक्षा गर्दै संयुक्त राष्ट्रसङ्घको वडापत्र, असंलग्नता, पञ्चशीलको सिद्धान्त, अन्तर्राष्ट्रिय कानुन र विश्वशान्तिको मान्यताका आधारमा स्वतन्त्र परराष्ट्र नीति सञ्चालन गर्ने। 

2. नेपालले अवलम्बन गरेको परराष्ट्र नीतिका मुख्य सिद्धान्तहरू के-के हुन्?

सबैको सार्वभौमिकता र भौगोलिक अखण्डताको सम्मान गर्ने, कुनै पनि देशको आन्तरिक मामिलामा हस्तक्षेप नगर्ने, समानता र पारस्परिक हितका आधारमा सन्धि सम्झौताहरू गर्ने, विवादको शान्तिपूर्ण निरुपण गर्ने। 

3. नेपाल-भारत व्यापार सन्धि कहिले भएको थियो?

वि.सं. २०३५ सालमा। 

4. नेपालले भारतबाट मुख्यतः के-के वस्तुहरू आयात गर्छ?

पेट्रोलियम पदार्थ, सवारी साधन, स्पेयर पार्ट्स, मेसिनरी सामान, औषधी, विद्युतीय उपकरण, खाद्यान्न आदि। 

5. नेपालले भारतमा मुख्यतः के-के वस्तुहरू निर्यात गर्छ?

तयारी पोसाक, जुट, धागो, जस्ता पाता, पोलिस्टर धागो, टेक्सटाइल्स, कृषिजन्य वस्तुहरू आदि। 

6. नेपाल-चीन कुटनीतिक सम्बन्ध कहिले स्थापना भएको थियो?

सन् १९५५ मा।

7. नेपालले चीनसँगको सम्बन्धमा कुन सिद्धान्तहरूमा विश्वास राख्छ?

सार्वभौम समानता, पारस्परिक सम्मान, विश्वास, सद्भाव र समझदारी। 

8. नेपाल-चीन आर्थिक सम्बन्धका मुख्य विशेषताहरू के-के हुन्?

अनुदान, व्याजमुक्त ऋण र सहुलियत ऋणका रूपमा सहयोग, नेपाल-चीन अन्तरसरकारी आर्थिक व्यापार समिति, कृषि सहयोगका लागि संयुक्त समिति, सीमा कानुन प्रवर्तन सहयोग आदि। 

9. नेपालको परराष्ट्र नीतिमा पञ्चशीलको सिद्धान्त के हो?

एक अर्काको स्वतन्त्रता, सार्वभौमिकता र क्षेत्रीय अखण्डताको सम्मान, आन्तरिक मामिलामा हस्तक्षेप नगर्ने, पारस्परिक अनाक्रमण, समानता र पारस्परिक हित, शान्तिपूर्ण सहअस्तित्व। 

10. नेपालको असंलग्न परराष्ट्र नीतिको अर्थ के हो?

कुनै पनि गुटबन्दीमा सहभागी नभई स्वतन्त्र रूपमा सबै राष्ट्रसँग सम्बन्ध राख्ने। 

11. नेपालले निशस्त्रीकरणको पक्षमा किन छ?

हातहतियारको खर्च मानव कल्याणमा लगाउन सकेमा उल्लेखनीय प्रगति हुन्छ भन्ने धारणा राख्छ। 

12. नेपाल-भारत सम्बन्धमा खुला सिमानाको भूमिका के छ?

काम, जागिर, पेसा व्यवसाय तथा आर्थिक सहयोग आदान-प्रदानमा सहजता। 

13. नेपाल-चीन सम्बन्धमा 'एक चीन नीति' के हो?

चीनले अवलम्बन गर्दै आएको एक चीन नीतिलाई नेपालले सधैं आत्मसात गरेको छ। 

14. नेपालको परराष्ट्र नीतिमा गुट निरपेक्षताको अर्थ के हो?

कुनै पनि गुटबन्दीमा सहभागी नभई स्वतन्त्र रूपमा सबै राष्ट्रसँग सम्बन्ध राख्ने।

छोटो उत्तर दिनुहोस

नेपाल-भारत आर्थिक सम्बन्धको चर्चा गर्नुहोस

नेपाल-भारत आर्थिक सम्बन्धको विस्तृत समीक्षा 

नेपाल-भारत आर्थिक सम्बन्ध ऐतिहासिक रूपमा बलियो रहेको छ। भारत नेपालको सबैभन्दा ठूलो व्यापारिक साझेदार हो, जसको प्रभाव नेपालको अर्थतन्त्रमा प्रत्यक्ष देखिन्छ। नेपाल-भारत आर्थिक सम्बन्धलाई निम्नलिखित प्रमुख आधारहरूमा व्याख्या गर्न सकिन्छ:

1. व्यापारिक सम्बन्ध

नेपाल र भारतबीचको व्यापारिक गतिविधि प्रमुख रूपमा भारत-नेपाल व्यापार सन्धि (वि.सं. २०३५) द्वारा निर्देशित छ।निर्यात: नेपालले भारतलाई तयारी पोसाक, जडीबुटी, काठजन्य सामग्री, जुट, कृषि उत्पादन आदि निर्यात गर्छ।आयात: नेपालले भारतबाट पेट्रोलियम पदार्थ, खाद्यान्न, औषधी, विद्युतीय उपकरण, सवारी साधन, निर्माण सामग्री आदि आयात गर्छ। भारतसँग नेपालको कुल व्यापार घाटा ठूलो छ, किनभने नेपाल भारतबाट धेरै आयात गर्छ तर कम निर्यात गर्छ।

2. जलस्रोत र ऊर्जा क्षेत्र

नेपालका धेरैजसो नदीहरू भारततर्फ बग्ने भएकाले नेपाल र भारतबीच जलस्रोतसम्बन्धी सम्झौताहरू भएका छन्।

कोशी, गण्डक र महाकाली सन्धिहरू: यी जलविद्युत् र सिँचाइको लागि महत्त्वपूर्ण मानिन्छन्, तर नेपालमा यी सन्धिहरूको कार्यान्वयनबारे विवादहरू छन्।

विद्युत् व्यापार: भारतले नेपालबाट जलविद्युत् किन्ने सम्झौता गरेको छ। नेपालको जलविद्युत् उत्पादन वृद्धि भएसँगै भारतलाई निर्यात गर्ने सम्भावना बढ्दो छ।

3. लगानी र पूर्वाधार विकास

भारत सरकारले नेपालमा विभिन्न पूर्वाधार विकास परियोजनामा लगानी गर्दै आएको छ, जस्तै:

सडक, पुल, भौतिक संरचना निर्माण।

नेपालका विभिन्न सहरहरूमा रेल तथा सडक सम्पर्क विस्तार (जस्तै जनकपुर-जयनगर रेलवे परियोजना)।

भारतबाट नेपालतर्फ पेट्रोलियम पाइपलाइन निर्माण, जसले इन्धन आपूर्तिमा सहजता ल्याएको छ।

4. रोजगारी र आप्रवासन

भारत र नेपालको खुला सीमाका कारण नेपालका लाखौं नागरिक भारतमा रोजगारीका लागि जाने गर्छन्।

नेपालबाट भारत जाने आप्रवासी श्रमिकहरूले ठूलो मात्रामा विप्रेषण (Remittance) पठाउने गर्छन्, जसले नेपालको अर्थतन्त्रमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ।

5. आर्थिक सहयोग र सहायता

भारत नेपाललाई विभिन्न अनुदान तथा सहुलियत ऋण प्रदान गर्ने प्रमुख मुलुकहरूमध्ये एक हो।

भूकम्पपछिको पुनर्निर्माण कार्यमा भारतले ठूलो मात्रामा आर्थिक सहायता उपलब्ध गराएको थियो।

भारत सरकार नेपालका शिक्षालय, अस्पताल, स्वास्थ्य केन्द्र, भौतिक पूर्वाधार विकास आदिमा सहयोग पुर्‍याइरहेको छ।

6. व्यापार घाटा र समस्याहरू

नेपाल र भारतबीच आर्थिक सम्बन्ध बलियो भए पनि केही चुनौतीहरू रहेका छन्:

व्यापार असन्तुलन: नेपाल भारतबाट धेरै आयात गर्छ तर कम निर्यात गर्छ, जसका कारण व्यापार घाटा बढ्दो छ।

नाकाबन्दी र आपूर्ति व्यवधान: २०१५ को नाकाबन्दीले नेपाल-भारत आर्थिक सम्बन्धलाई प्रभावित गर्‍यो।

सीमासम्बन्धी विवादहरू: सीमा क्षेत्रमा समय-समयमा देखिने विवादहरूले व्यापार र आवागमनमा असर पार्ने गरेको छ।

नेपाल र भारतबीचको आर्थिक सम्बन्ध ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, भौगोलिक र आर्थिक रूपमा बलियो छ। यद्यपि व्यापार असन्तुलन, सीमासम्बन्धी विवाद, र आत्मनिर्भरता अभावजस्ता चुनौतीहरू छन्, नेपाल-भारत आर्थिक सहकार्यलाई थप सन्तुलित बनाउन नेपालले निर्यातमुखी अर्थतन्त्र विकास गर्नुपर्ने देखिन्छ। द्विपक्षीय व्यापार, जलविद्युत् सहकार्य, पूर्वाधार विकास, तथा आपसी सहयोगलाई अझ सुदृढ पार्न दुवै देशले समान हितमा काम गर्न आवश्यक छ।

नेपाल-भारत राजनीतिक सम्बन्धको विस्तृत व्याख्या 

नेपाल र भारतबीचको राजनीतिक सम्बन्ध ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, भौगोलिक तथा कूटनीतिक रूपमा अत्यन्त गहिरो छ। यी दुई देशबीचको सम्बन्धलाई विशेष रूपमा मित्रवत, खुला सीमा, पारस्परिक सहयोग र कहिलेकाहीं उत्पन्न हुने विवादहरूमार्फत बुझ्न सकिन्छ। नेपाल-भारत राजनीतिक सम्बन्धलाई निम्न आधारहरूमा विस्तृत रूपमा व्याख्या गर्न सकिन्छ।

1. ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

नेपाल-भारत सम्बन्ध प्राचीन कालदेखि नै विद्यमान छ। धार्मिक, सांस्कृतिक, जातीय तथा भाषिक रूपमा नेपाल र भारतका जनता आपसमा घनिष्ठ सम्बन्धमा रहेका छन्।

नेपालका राजा महेन्द्र र भारतका प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरूले द्विपक्षीय सम्बन्धलाई व्यवस्थित बनाउने प्रयास गरेका थिए।

नेपालमा राणाशासनको अन्त्य र प्रजातन्त्र स्थापनामा भारतले भूमिका खेलेको इतिहास रहेको छ।

2. नेपाल-भारत शान्ति तथा मैत्री सन्धि (1950)

नेपाल र भारतबीच १९५० मा हस्ताक्षर भएको शान्ति तथा मैत्री सन्धि नै दुई देशबीचको राजनीतिक सम्बन्धको प्रमुख आधार हो। यस सन्धिले नेपाल र भारतबीच खुला सीमा नीति स्थापित गर्‍यो।दुई देशका नागरिकहरूलाई आपसी भ्रमण, व्यापार, अध्ययन, रोजगारी लगायतका क्षेत्रमा स्वतन्त्रता प्रदान गर्‍यो। नेपालका केही राजनीतिक दलहरूले यो सन्धिलाई असमान भनेका छन् र यसलाई पुनरावलोकन गर्नुपर्ने माग उठाइरहेका छन्।

3. कूटनीतिक सम्बन्ध

नेपाल र भारतबीच दुवै देशमा दूतावास स्थापना भएका छन्। नेपाल-भारत संयुक्त आयोग जस्ता संयन्त्रहरू मार्फत उच्चस्तरीय वार्ता भइरहन्छ। प्रधानमन्त्री तथा उच्च पदस्थ अधिकारीहरूको नियमित भ्रमणले सम्बन्ध सुदृढ पार्न मद्दत पुर्याएको छ।

4. खुला सीमा र नागरिकता मुद्दा

नेपाल र भारतबीच खुला सीमा रहेको छ, जसका कारण दुई देशका नागरिकहरूलाई सहज आवागमनको सुविधा छ। भारतमा लाखौं नेपालीले अध्ययन, व्यापार तथा रोजगारी गरिरहेका छन्। तर, खुला सीमाका कारण अवैध आप्रवासन, तस्करी, गैरकानुनी गतिविधि र सुरक्षासम्बन्धी समस्या पनि देखिने गरेका छन्।

5. राजनीतिक विवादहरू र चासोका विषयहरू

नेपाल-भारत सम्बन्ध प्रायः मित्रवत भए पनि समय-समयमा विभिन्न विवादहरू उत्पन्न भएका छन्।

सीमासम्बन्धी विवाद: कालापानी, लिपुलेक, लिम्पियाधुरा र सुस्ताका क्षेत्रमा सीमा विवाद रहेका छन्।

नाकाबन्दी र हस्तक्षेपको आरोप: २०१५ मा भारतले गरेको अनौपचारिक नाकाबन्दीका कारण नेपाल-भारत सम्बन्धमा तनाव उत्पन्न भयो।

नेपालको परराष्ट्र नीति: नेपालले भारत र चीनबीच सन्तुलित कूटनीति अपनाउने प्रयास गरे पनि भारतले कतिपय अवस्थामा नेपाललाई आफ्नो प्रभावक्षेत्रमा राख्न खोजेको आरोप लाग्ने गरेको छ।

6. क्षेत्रीय तथा अन्तर्राष्ट्रिय सन्दर्भमा नेपाल-भारत सम्बन्ध

नेपाल सार्क (SAARC), बिमस्टेक (BIMSTEC), संयुक्त राष्ट्रसंघ (UNO) जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूमा भारतसँग सहकार्य गर्दै आएको छ।

नेपाल-भारत सम्बन्ध दक्षिण एसियाली भू-राजनीतिमा महत्वपूर्ण मानिन्छ, किनकि नेपाल भारत र चीनबीचको रणनीतिक स्थानमा अवस्थित छ।

चीनको बढ्दो प्रभाव नेपालमा देखिन थालेपछि भारतले आफ्नो रणनीति पुनरावलोकन गरिरहेको छ।

7. नेपाल-भारत सम्बन्ध सुदृढ बनाउन आवश्यक उपायहरू

सीमासम्बन्धी विवाद समाधान: नेपाल र भारतले कूटनीतिक वार्ता मार्फत सीमा विवादको हल खोज्नुपर्ने आवश्यकता छ।

सन्धि पुनरावलोकन: १९५० को शान्ति तथा मैत्री सन्धिको पुनरावलोकन गरी दुवै देशका हितअनुसार परिमार्जन गर्न आवश्यक देखिन्छ। 

स्वतन्त्रता र आपसी सम्मान: नेपालले आफ्नो परराष्ट्र नीति स्वायत्त राख्दै भारतसँग आत्मनिर्भर सम्बन्ध कायम गर्नुपर्नेछ। 

आर्थिक तथा विकास सहकार्य: जलविद्युत्, पूर्वाधार, व्यापार तथा लगानीका क्षेत्रमा थप सहकार्य गर्दै नेपाल-भारत सम्बन्धलाई अझ बलियो बनाउन सकिन्छ।

नेपाल-भारत सम्बन्ध ऐतिहासिक, सांस्कृतिक र रणनीतिक दृष्टिले अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। यद्यपि, समय-समयमा राजनीतिक असहमति, सीमा विवाद, व्यापार असन्तुलन र परराष्ट्र नीतिका कारण दुई देशबीच मतभेद उत्पन्न हुने गरेको छ। नेपाल र भारतबीचको सम्बन्धलाई सन्तुलित, पारस्परिक सम्मानमा आधारित र आपसी हितलाई केन्द्रमा राखेर अघि बढाउनु आवश्यक देखिन्छ।

नेपाल-चीन राजनीतिक सम्बन्धको विस्तृत विश्लेषण गर्नुहोस

नेपाल र चीनबीचको राजनीतिक सम्बन्ध लामो इतिहास बोकेको छ। दुई देशबीचको सम्बन्ध मित्रवत्, आपसी सहयोगमा आधारित, र संप्रभुता तथा पारस्परिक सम्मानको सिद्धान्तमा टेकेको छ। नेपाल-चीन सम्बन्धलाई ऐतिहासिक, कूटनीतिक, आर्थिक, तथा भू-राजनीतिक सन्दर्भमा विश्लेषण गर्न सकिन्छ।

1. ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

नेपाल-चीन सम्बन्ध प्राचीन कालदेखि नै कायम छ।

लिच्छवि कालदेखि व्यापार र धार्मिक सम्बन्ध: नेपाल-चीन सम्बन्ध करिब ५औं शताब्दीदेखि नै धार्मिक तथा व्यापारिक दृष्टिकोणले विकसित भएको पाइन्छ।

नेपाल-चीन युद्ध (१८वीं शताब्दी): नेपाल र चीनबीच सन् १७९२ मा युद्ध भए तापनि पछि सन्धि गरेर सम्बन्धलाई मित्रवत् बनाइएको थियो।1955 मा कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापना: नेपाल र चीनबीच औपचारिक कूटनीतिक सम्बन्ध १९५५ मा स्थापित भएको हो। नेपाल-चीन मित्रता तथा शान्ति सन्धि (१९६०): यस सन्धिले दुवै देशबीचको सम्बन्धलाई मजबुत बनाएको छ।

2. नेपाल-चीन कूटनीतिक सम्बन्ध

नेपाल र चीन दुवै स्वतन्त्र तथा सार्वभौम राष्ट्र हुन् र आपसी संप्रभुताको सम्मान गर्छन्। नेपालले “एक-चीन नीति” अपनाउँदै आएको छ, जसअनुसार ताइवान र तिब्बत चीनकै अभिन्न भाग भएको नेपालले मान्यता दिएको छ। चीनले नेपाललाई सधैं स्थिर मित्रको रूपमा लिएको छ र नेपालको राजनीतिक स्थायित्वमा चासो देखाउने गरेको छ। दुवै देशका उच्चस्तरीय अधिकारीहरूबीच समय-समयमा भ्रमणहरू हुने गरेका छन्।

3. नेपाल-चीन सहयोग र सम्झौताहरू

नेपाल र चीनबीच विभिन्न समझदारीहरू भएका छन्, जसले राजनीतिक सम्बन्धलाई अझ बलियो बनाएको छ।

सीमा सन्धि (1961): नेपाल-चीनबीचको सीमा विवाद १९६१ को सन्धिबाट टुंग्याइएको थियो।

बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ (BRI): नेपाल चीनको "बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ" मा सहभागी भएको छ, जसले नेपाललाई पूर्वाधार तथा व्यापारिक दृष्टिकोणले फाइदा पुर्‍याउने अपेक्षा गरिएको छ। सुरक्षा तथा रणनीतिक सहकार्य: नेपाल र चीनबीच सैनिक तथा सुरक्षा क्षेत्रमा समेत सहकार्य भइरहेको छ।

4. नेपाल-चीन सम्बन्धमा भारतको प्रभाव

नेपाल-चीन सम्बन्ध भारतको प्रभावबाट अछुतो रहन सक्दैन। ऐतिहासिक रूपमा नेपाल भारतसँग नजिक रहेकाले चीनसँगको सम्बन्धमा भारतले चासो राख्ने गरेको छ।चीनले नेपालमा आफ्नो प्रभाव विस्तार गर्दै गर्दा भारतसँगको नेपालको सम्बन्धमा तनाव देखिने गरेको छ।नेपालले भारत र चीनबीच सन्तुलित कूटनीति अपनाउनुपर्ने चुनौती खेपिरहेको छ।

5. नेपाल-चीन सम्बन्धका प्रमुख चुनौतीहरू

नेपाल-चीन सम्बन्धमा केही समस्या तथा चुनौतीहरू पनि छन्।

 भौगोलिक कठिनाइ: हिमाली भौगोलिक बनावटका कारण नेपाल-चीनबीच सहज व्यापारिक तथा यातायात सम्बन्ध विस्तार गर्न कठिनाइ छ। 

सन्तुलित कूटनीति: नेपालले भारत र चीनबीच सन्तुलित सम्बन्ध राख्नुपर्ने चुनौती छ।

 व्यापार असन्तुलन: नेपाल चीनसँग व्यापार गर्दा धेरै घाटामा छ, किनभने नेपालले चीनबाट धेरै सामान आयात गर्छ तर थोरै मात्र निर्यात गर्न सक्छ।

6. नेपाल-चीन सम्बन्ध सुदृढ बनाउन आवश्यक उपायहरू

व्यापार तथा लगानी प्रवर्द्धन: चीनसँगको व्यापार असन्तुलन सुधार गर्न नेपालले निर्यातमुखी नीति अपनाउनुपर्छ। 

पर्यटन प्रवर्द्धन: चीनबाट नेपाल आउने पर्यटक संख्या बढाउन प्रभावकारी रणनीति आवश्यक छ।

पूर्वाधार विकास: चीनको सहयोगमा नेपालमा रेलमार्ग, सडक तथा यातायात पूर्वाधार विस्तार गर्नुपर्ने देखिन्छ।सन्तुलित परराष्ट्र नीति: नेपालले भारत र चीन दुवैसँग समानरूपमा सन्तुलित सम्बन्ध राख्नुपर्ने आवश्यकता छ।

नेपाल-चीन राजनीतिक सम्बन्ध ऐतिहासिक रूपमा बलियो रहेको छ। चीन नेपाललाई विश्वासिलो मित्र मान्ने गरेको छ र नेपालले पनि चीनसँग आर्थिक तथा राजनीतिक सम्बन्ध विस्तार गर्ने नीति लिएको छ। यद्यपि, भारत र चीनबीचको भू-राजनीतिक प्रतिस्पर्धाका कारण नेपाललाई सन्तुलित नीति अपनाउने चुनौती रहन्छ। नेपालले चीनसँगको सम्बन्धलाई पारस्परिक हितअनुसार व्यवस्थित गर्दै आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रको विकासमा ध्यान दिन आवश्यक देखिन्छ।

नेपाल-चीन आर्थिक सम्बन्धको प्रमुख विशेषताको विस्तृत व्याख्या

नेपाल र चीनबीचको आर्थिक सम्बन्ध पछिल्लो समय उल्लेखनीय रूपमा वृद्धि भएको छ। नेपाल-चीन व्यापार, लगानी, पूर्वाधार विकास, तथा पर्यटन क्षेत्रमा निरन्तर सहयोग भइरहेको छ। यी दुई देशबीचको आर्थिक सम्बन्धलाई ऐतिहासिक, व्यापारिक, लगानी, पूर्वाधार विकास, तथा अन्य आर्थिक पक्षबाट हेर्न सकिन्छ।

1. ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

नेपाल-चीन आर्थिक सम्बन्ध प्राचीन कालदेखि नै जारी छ।

नेपाल र चीनबीच लिच्छवि तथा मल्लकालदेखि नै व्यापार चलिरहेको थियो। नेपालका व्यापारीहरू चीनको तिब्बत हुँदै व्यापार गर्थे। १९५५ मा नेपाल-चीन कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापनापछि आर्थिक सहकार्य औपचारिक रूपमा सुरु भयो। १९६१ मा भएको नेपाल-चीन व्यापार तथा पारवहन सन्धिले आर्थिक सम्बन्धलाई व्यवस्थित बनायो।

2. नेपाल-चीन व्यापारिक सम्बन्ध

नेपाल र चीनबीचको व्यापारिक सम्बन्ध पछिल्लो दशकमा तीव्र रूपमा बढेको छ। नेपालको ठूलो व्यापार घाटा: नेपाल चीनबाट ठूलो मात्रामा सामान आयात गर्छ, तर चीनलाई निर्यात गर्ने वस्तुहरू निकै सीमित छन्। मुख्य आयात सामग्रीहरू: मेसिनरी, विद्युतीय उपकरण, लत्ताकपडा, औद्योगिक कच्चा पदार्थ, तथा उपभोक्ता सामग्रीहरू।मुख्य निर्यात सामग्रीहरू: नक्कली गरगहना, हातले बनाइने कपडा, जडीबुटी, तथा केही कृषिजन्य सामग्रीहरू। 

व्यापार असन्तुलन: नेपालले चीनबाट आयात धेरै गर्छ तर निर्यात नगण्य छ, जसका कारण व्यापार घाटा उच्च छ।

3. चीनको लगानी नेपालमा

चीन नेपालमा लगानी गर्ने दोस्रो ठूलो देश हो। चीनबाट नेपालमा प्रत्यक्ष वैदेशिक लगानी (FDI) निरन्तर वृद्धि भइरहेको छ।चीनबाट ठूला लगानीहरू: जलविद्युत् परियोजनाहरू (जस्तैः त्रिशूली-गाल्ची जलविद्युत् परियोजना)पर्यटन तथा होटल व्यवसायऔद्योगिक क्षेत्रहरू पूर्वाधार विकास (सडक, विमानस्थल, रेलमार्ग आदि) नेपालमा चीनबाट आउने लगानीले रोजगारी सिर्जना, पूर्वाधार विकास, तथा औद्योगिक विकासमा सहयोग पुर्‍याएको छ।

4. पूर्वाधार विकासमा नेपाल-चीन सहकार्य

चीनले नेपालमा ठूला पूर्वाधार परियोजनाहरूमा लगानी गरिरहेको छ। नेपाल-चीन रेलमार्ग परियोजना: चीनबाट नेपालसम्म रेल सेवा विस्तार गर्ने योजना छ, जसले दुई देशबीचको व्यापारलाई प्रवर्द्धन गर्नेछ। सडक तथा पारवहन मार्ग: नेपाल-चीनबीच धेरै नाका छन् (जस्तैः रसुवागढी, तातोपानी), जसलाई आधुनिक बनाउन चीनले लगानी गरिरहेको छ। हवाई सम्पर्क: काठमाडौँ र चीनका विभिन्न सहरहरू (ल्हासा, चोंगकिङ, ग्वान्झाओ आदि) बीच हवाई सेवा सञ्चालन भइरहेको छ।

5. नेपाल-चीन पर्यटन सम्बन्ध

चीनबाट नेपाल आउने पर्यटकहरूको संख्या निरन्तर बढिरहेको छ। नेपालका प्राकृतिक सौन्दर्य, हिमालय, बौद्ध धर्मसम्बन्धी सम्पदा (लुम्बिनी, स्वयम्भूनाथ आदि) आकर्षणका केन्द्र छन्। नेपालले चिनियाँ पर्यटकहरूको आगमनलाई बढावा दिन पर्यटन पूर्वाधार सुधार गर्नुपर्ने आवश्यकता छ।

6. नेपाल-चीन आर्थिक सम्बन्धका प्रमुख चुनौतीहरू

नेपाल-चीन आर्थिक सम्बन्धमा केही समस्या तथा चुनौतीहरू छन्। 

भौगोलिक कठिनाइ: उच्च हिमाली भेग भएका कारण व्यापार तथा यातायात चुनौतीपूर्ण छ।

व्यापार असन्तुलन: चीनबाट आयात अत्यधिक भए पनि नेपालबाट चीनमा निर्यात अत्यन्त कम छ।

बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ (BRI) मा प्रस्ट नीति अभाव: नेपालले चीनको बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ (BRI) मा हस्ताक्षर गरे पनि यसअन्तर्गत परियोजनाहरू ठोस रूपमा अघि बढ्न सकेका छैनन्।

भारत-चीन तनावको प्रभाव: भारत-चीन सम्बन्धमा देखिने उतार-चढावका कारण नेपाल-चीन व्यापार तथा लगानीमा असर पर्ने गरेको छ।

7. नेपाल-चीन आर्थिक सम्बन्ध सुदृढ गर्न आवश्यक उपायहरू 

व्यापार विविधीकरण: नेपालले चीनलाई निर्यात गर्न सक्ने वस्तुहरू (जस्तैः अर्गानिक कृषि उत्पादन, जडीबुटी, हस्तकला, कपडा आदि) प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ।

पूर्वाधार विकास: नेपाल-चीन व्यापारलाई सहज बनाउन सीमा नाका सुधार गर्नुपर्ने आवश्यकता छ।

पर्यटन प्रवर्द्धन: चिनियाँ पर्यटकहरूको आकर्षण बढाउन नेपालले प्रचार-प्रसार तथा हवाई सेवाको विस्तार गर्नुपर्छ।

सन्तुलित परराष्ट्र नीति: नेपालले चीन र भारतबीच सन्तुलित आर्थिक सम्बन्ध कायम गर्दै रणनीतिक साझेदारी विकास गर्नुपर्ने देखिन्छ।

नेपाल-चीन आर्थिक सम्बन्ध पछिल्लो समयमा उल्लेखनीय रूपमा विस्तार भइरहेको छ। चीन नेपालको ठूलो व्यापार साझेदारमध्ये एक हो, जसले लगानी, व्यापार, पूर्वाधार, तथा पर्यटन क्षेत्रमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याइरहेको छ। यद्यपि, व्यापार असन्तुलन, भौगोलिक कठिनाइ, र रणनीतिक चुनौतीहरू रहेका छन्। नेपालले दीर्घकालीन आर्थिक रणनीति अपनाएर चीनसँगको सम्बन्धलाई थप सुदृढ बनाउन आवश्यक देखिन्छ।

नेपालको परराष्ट्र नीति: उदाहरणसहित विस्तृत व्याख्या गर्नुहोस

नेपालको परराष्ट्र नीति सधैं सन्तुलन, सार्वभौमिकता, स्वतन्त्रता, तथा मित्रवत सम्बन्धमा आधारित रहिआएको छ। नेपालको संविधान, २०७२ मा स्पष्ट रूपमा नेपालले स्वतन्त्र परराष्ट्र नीति अपनाउने उल्लेख छ। नेपालले कुनै पनि राष्ट्रको विरुद्धमा नजाने, सार्वभौम समानता मान्यता दिने, र पारस्परिक लाभमा आधारित सम्बन्ध विकास गर्ने नीति लिएको छ।

1. नेपालको परराष्ट्र नीतिको प्रमुख आधारहरू

नेपालको परराष्ट्र नीति निम्न आधारभूत तत्वहरूमा आधारित छ:

क. सार्वभौमिकता र स्वतन्त्रता

नेपाल सार्वभौम, स्वतन्त्र, तथा अविभाज्य राष्ट्र हो। नेपाल कुनै पनि राष्ट्रको प्रभुत्व स्वीकार नगर्ने नीतिमा छ।

उदाहरण: नेपालले कुनै पनि सैन्य गठबन्धन (जस्तैः NATO, QUAD) मा नजाने नीति लिएको छ।

नेपालले तटस्थ नीति लिँदै संयुक्त राष्ट्रसंघ (UN) मा शान्ति मिसनमा मात्र सहभागिता जनाउने गरेको छ।

ख. असंलग्नता (Non-Alignment Policy) नेपालले कुनै पनि शक्ति राष्ट्रको पक्ष वा विपक्षमा नरहने नीति अपनाएको छ। नेपाल असंलग्न आन्दोलन (NAM) को सदस्य हो।उदाहरण: नेपालले भारत-चीन विवादमा कुनै पक्ष नलिई सन्तुलित नीति अपनाएको छ। नेपालले रूस-युक्रेन युद्धमा कुनै पक्षधरता नजनाई शान्तिपूर्ण समाधानको पक्षमा उभिएको छ।

ग. छिमेकी राष्ट्रहरूसँगको सन्तुलित सम्बन्ध

नेपालले छिमेकी मुलुकहरूसँग सन्तुलित सम्बन्ध राख्ने नीति लिएको छ। भारत र चीनबीच नेपालको रणनीतिक स्थिति भएकाले सन्तुलित कूटनीति आवश्यक छ।

उदाहरण: नेपालले "एक-चीन नीति" अपनाएर ताइवानलाई चीनकै अभिन्न अंग मानेको छ। नेपालले भारतसँगको ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सम्बन्धलाई ध्यानमा राख्दै विभिन्न व्यापार तथा पारवहन सम्झौता गरेको छ।

घ. क्षेत्रीय तथा अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूमा सक्रिय सहभागिता

नेपालले दक्षिण एशियाली क्षेत्रीय सहयोग सङ्गठन (SAARC), संयुक्त राष्ट्रसंघ (UN), बिम्स्टेक (BIMSTEC) लगायतका संस्थाहरूमा सक्रिय सहभागिता जनाउँदै आएको छ। उदाहरण: नेपालले संयुक्त राष्ट्रसंघ (UN) शान्ति सेना मिसनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ।नेपाल SAARC को संस्थापक सदस्य भएको छ र यसलाई पुनर्जीवित गर्ने पक्षमा रहेको छ।

ङ. आर्थिक कूटनीति (Economic Diplomacy)

नेपालले आफ्नो आर्थिक समृद्धिका लागि वैदेशिक लगानी, व्यापार विस्तार, तथा पर्यटन प्रवर्द्धनलाई प्राथमिकता दिने नीति लिएको छ। उदाहरण: नेपालले चीनसँग बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ (BRI) अन्तर्गत पूर्वाधार विकासमा जोड दिएको छ। नेपालले भारतसँग पारवहन सम्झौता गरेर समुद्रमार्ग प्रयोग गर्ने सुविधा लिएको छ।

च. शान्तिपूर्ण सहअस्तित्व

नेपालले अन्य देशहरूसँग शान्तिपूर्ण सहअस्तित्व, परस्पर सहयोग, तथा कूटनीतिक संवादमार्फत सम्बन्ध विस्तार गर्ने नीति लिएको छ। उदाहरण: नेपालले जलवायु परिवर्तन तथा प्राकृतिक प्रकोप न्यूनीकरणका लागि अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्यमा जोड दिएको छ।

नेपालले विश्वभर मानव अधिकारको सम्मान गर्नुपर्ने बताउँदै विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा आफ्नो उपस्थिति जनाएको छ।

2. नेपालको परराष्ट्र नीतिका प्रमुख चुनौतीहरू

नेपालको परराष्ट्र नीतिमा केही प्रमुख चुनौतीहरू देखिन्छन्:

भारत र चीनबीच सन्तुलन कायम राख्न कठिनाइ

अन्तर्राष्ट्रिय शक्ति संघर्षबाट प्रभावित हुने सम्भावना

वैदेशिक लगानी आकर्षित गर्न कठिनाइ

सार्क (SAARC) जस्ता क्षेत्रीय संगठनहरू कमजोर हुँदै जानु

वैदेशिक श्रम आप्रवासन तथा श्रमिकहरूको सुरक्षासम्बन्धी मुद्दा

3. नेपालले परराष्ट्र नीतिलाई सुदृढ बनाउन आवश्यक उपायहरू

सन्तुलित कूटनीति कायम राख्ने: छिमेकीहरू भारत र चीनसँग मित्रवत सम्बन्ध राख्दै तटस्थ नीति अपनाउने।

आर्थिक कूटनीति प्रवर्द्धन गर्ने: पर्यटन, लगानी, व्यापारलाई प्राथमिकता दिने।

वैदेशिक रोजगार सम्बन्धी नीति सुधार गर्ने: नेपाली श्रमिकहरूको सुरक्षाका लागि ठोस रणनीति बनाउने।

अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूमा सक्रिय भूमिका खेल्ने: SAARC, BIMSTEC, UN जस्ता संस्थाहरूमा नेपालको प्रभाव बढाउने।

नेपालको परराष्ट्र नीति स्वतन्त्रता, असंलग्नता, सन्तुलन, तथा पारस्परिक सहयोगमा आधारित छ। नेपालले छिमेकीहरूसँग राम्रो सम्बन्ध राख्दै अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा सक्रिय भूमिका खेल्ने नीति लिएको छ। यद्यपि, बदलिँदो वैश्विक शक्ति सन्तुलन, भारत-चीन प्रतिद्वन्द्विता, तथा आर्थिक चुनौतीहरू नेपालका लागि प्रमुख कूटनीतिक चुनौती हुन्। नेपालले दीर्घकालीन सोचसहित सन्तुलित र सक्रिय परराष्ट्र नीति अपनाउन आवश्यक छ।

भारत तथा चीनको सहयोगमा नेपालमा सञ्चालित विकासका आयोजनाहरु उल्लेख गर्नुहोस

१. भारतको सहयोगमा सञ्चालित विकास परियोजनाहरू

१.1. अरुण-३ जलविद्युत् आयोजना

2. मधेश (तराई) प्रसारण लाइन सुधार परियोजना

3. जनकपुर-जयनगर रेल सेवा

4. हुलाकी राजमार्ग परियोजना

5. पाटन दरबार क्षेत्र पुनर्निर्माण परियोजन

६. नेपाल-भारत विद्युत् व्यापार समझदारी (Power Trade Agreement - PTA)

7. आपतकालीन स्वास्थ्य सहायता परियोजना

२. चीनको सहयोगमा सञ्चालित विकास परियोजनाहरू

1. पोखरा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल

2. त्रिशूली-गाल्छी २२० केभी प्रसारण लाइन

3. काठमाडौं रिङरोड विस्तार परियोजना

4. बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ (BRI) अन्तर्गत प्रस्तावित रेल परियोजना

5. रसुवागढी जलविद्युत् आयोजना

6. भूकम्पपछिको पुनर्निर्माण सहायता परियोजना

 काठमाडौं-नेपालगञ्ज फास्ट ट्र्याक (प्रस्तावित)

8. नेपाल-चीन व्यापार तथा पारवहन सुविधा सुधार परियोजना