कक्षा १२ एकाइ १० पाठ ४ वैदेशिक व्यापार

 कक्षा १२ एकाइ १० पाठ ४ वैदेशिक व्यापार

(१) वैदेशिक व्यापार भनेको के हो?

 दुई वा सो भन्दा बढी देशहरूबीच हुने सामान तथा सेवाको किनबेचलाई वैदेशिक व्यापार भनिन्छ।

(२) व्यापार सन्तुलनलाई परिभाषित गर्नुहोस्।

कुनै देशको निर्यात र आयातबीचको वरावरिको अवस्थालाइ व्यापार सन्तुलन भनिन्छ।

(३) बचत व्यापार भनेको के हो?

 लागत घटाएर अधिकतम नाफा निकाल्ने व्यापारिक रणनीतिलाई बचत व्यापार भनिन्छ।

(४) व्यापार घाटालाई परिभाषित गर्नुहोस्।

 जब कुनै देशको कुल आयात त्यसको कुल निर्यातभन्दा बढी हुन्छ, त्यसलाई व्यापार घाटा भनिन्छ।

५. नेपालको बैदेशिक व्यापारको मुख्य उद्देश्य के हो?

   उत्तर: देशको आर्थिक विकासलाई गतिशील बनाउने र विदेशी मुद्रा आर्जन गर्ने ।

६. नेपालको बैदेशिक व्यापारमा प्रमुख निर्यात वस्तु के हो? 

उत्तर: कार्पेट, लुगा, चामल, काठ तथा हस्तशिल्प ।

७. नेपालको बैदेशिक व्यापारमा प्रमुख आयात वस्तु के हो?

   उत्तर: पेट्रोलियम पदार्थ, मशीनरी, यान्त्रिक सामान, र औषधि ।

८. नेपालले बैदेशिक व्यापार घाटा कम गर्न के गर्न सक्छ?  उत्तर: उत्पादन क्षमता बढाएर, निर्यात विविधीकरण गरेर, र आयात प्रतिस्थापन गरेर ।

९. नेपालले बैदेशिक व्यापारमा कुन कुन क्षेत्रमा प्रतिस्पर्धात्मक फाइदा लिन सक्छ?

 उत्तर: कृषि, पर्यटन, हस्तशिल्प, र जलविद्युत ।

१०. नेपालको बैदेशिक व्यापारमा व्यापारिक सम्झौताहरूको भूमिका के छ?

उत्तर: यसले व्यापारिक सम्बन्धलाई सुदृढ बनाउँछ र व्यापार सुविधा प्रदान गर्छ ।

११. नेपालले बैदेशिक व्यापारमा कुन कुन अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूसँग सहयोग गर्छ?

 उत्तर: विश्व व्यापार संगठन (WTO), SAFTA, र BIMSTEC ।

१२. नेपालको बैदेशिक व्यापारमा चुनौतीहरू के के छन्?   उत्तर: व्यापार घाटा, सिमित निर्यात वस्तु, र पारगमन सुविधाको अभाव ।

छोटो उत्तर दिनुहोस

(१) नेपालको वैदेशिक व्यापारका ऐतिहासिक तथ्यहरू उल्लेख गर्नुहोस्।

नेपालको वैदेशिक व्यापारको ऐतिहासिक विकासक्रमलाई विस्तृत रूपमा निम्नानुसार प्रस्तुत गरिएको छ:

१. प्राचीन काल (१९५० भन्दा अगाडि):

भारत र तिब्बतको ट्रान्जिट मार्ग: नेपालले हिमालयको रणनीतिक स्थानको फाइदा उठाएर भारत र तिब्बत बीच व्यापारिक सेतुको रूपमा काम गरेको थियो। नुन, ऊन, सुन, औषधीय जडीबुटी, तिब्बती पश्मिना, र हस्तनिर्मित सामग्रीहरूको आदान-प्रदान यस कालखण्डको प्रमुख विशेषता थियो ।

- मध्यकालीन व्यापार (मल्लकाल): मल्ल राजाहरूको शासनकालमा नेपाली सिक्का "मोहोर" तिब्बती बजारमा प्रचलित भएको थियो। यस कालमा काठमाडौं उपत्यका व्यापारिक केन्द्रको रूपमा विकसित भएको थियो ।

तिब्बतसँग बार्टर प्रणाली: कृषिजन्य उत्पादन (अन्न, तेल) र पशुजन्य सामग्री (ऊन, छाला) को बदलामा तिब्बतबाट नुन र अन्य आवश्यक वस्तु आयात गरिन्थ्यो ।

२. आधुनिक काल (१९५० पछि):

१९५० को भारत-नेपाल शान्ति तथा मैत्री सन्धि:** यसले नेपाललाई भारतसँग खुला सीमा, करछुट, र कलकत्ता बन्दरगाद्वारा तेस्रो देशसँग व्यापार गर्ने सुविधा प्रदान गर्यो। यसले औद्योगिक कच्चा पदार्थ (पेट्रोलियम, सिमेन्ट) र उपभोक्ता सामानको आयात बढायो ।

- १९६० को दशकमा व्यापार विविधीकरण: भारत बाहेक अमेरिका, जर्मनी, जापान लगायत देशहरूसँग व्यापार सम्बन्ध विस्तार भयो। १९६५ देखि १९९६ सम्म अमेरिका र युरोपमा नेपाली गलैंचा र तयारी पोशाकको निर्यातले १६ बिलियन रुपैयाँसम्म पुग्यो ।

- १९८९ को व्यापार ठप्प अवधि: भारतसँगको सन्धि नवीकरण नभएपछि नेपालले आर्थिक संकट (नुन, पेट्रोलियम अभाव) झेल्यो, जसले पञ्चायत व्यवस्थाको पतनमा योगदान पुर्यायो ।

- १९९० पछिको उदारीकरण: विश्व व्यापार संगठन (WTO) मा सदस्यता (२००४) र SAFTA जस्ता क्षेत्रीय सम्झौताले नेपाललाई बहुपक्षीय व्यापारमा संलग्न गरायो। तर, निर्यात वृद्धि न्यून रहेको छ ।

३. समकालीन अवस्था (२००० पछि):

- भारतको प्रभुत्व: नेपालको ६८.३% निर्यात र ६२.५% आयात भारतसँग जोडिएको छ। तर, भारतसँगको व्यापार घाटा २०२३/२४ मा NPR ७२९.६५ बिलियन पुगेको छ ।

- चीनसँग बढ्दो व्यापार: २०२३/२४ मा चीनतर्फ निर्यात २३२% ले बढेर NPR २.१ बिलियन पुगेको छ। आयात पनि ३३.४% ले वृद्धि भई NPR २१६.७ बिलियन पुगेको छ ।

- निर्यात विविधीकरणको चुनौती: नेपालको ९०% निर्यात आय ७ वस्तु (गलैंचा, पोशाक, दाल, जडीबुटी) मा निर्भर छ। यसले व्यापार घाटा बढाउँदै गएको छ ।

४. प्रमुख ऐतिहासिक सम्झौता र नीतिहरू:

1. १९५० को भारत-नेपाल व्यापार सन्धि: खुला सीमा र करछुटको व्यवस्था ।

2. १९६० को ट्रान्जिट सुविधा: कलकत्ता बन्दरगाद्वारा तेस्रो देशसँग व्यापार ।

3. २००४ मा WTO सदस्यता:** अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा पहुँच ।

4. २०१५ को नेपाल-चीन व्यापार सम्झौता: चीनसँगको सीमा खुल्ने र आयात-निर्यात बढ्ने ।

५. चुनौतीहरू र भविष्यका दिशा:

- भू-आवद्धता: भारत र चीनमा निर्भरता, उच्च परिवहन लागत ।

- उत्पादनमा कमजोरी: निम्न गुणस्तर, पुरानो प्रविधि, उद्योगको अविकसित अवस्था ।

- आशावादी पक्ष: हाल चीन, युरोप, र अमेरिकामा नयाँ बजार खोज्ने प्रयास जारी छ। उदाहरणका लागि, २०२३/२४ मा अमेरिकामा NPR ७.३४ बिलियन को तयारी पोशाक निर्यात भएको छ।

नेपालको वैदेशिक व्यापारको इतिहास भौगोलिक सीमान्तीकरण, सीमित उत्पादन क्षमता, र छिमेकी देशहरूसँगको असमान सम्बन्धले आकारिएको छ। आधुनिक कालमा विविधीकरणका प्रयास जारी छन्, तर उत्पादनक्षमता बढाउने र नीतिगत सुधार गर्ने आवश्यकता छ ।

(२) नेपालको वैदेशिक व्यापार वृद्धिको पुनरवलोकन गर्नुहोस्।

उत्तर: नेपालको व्यापार वृद्धिको प्रक्रिया कृषि, हस्तकला, तथा श्रम निर्यातमा आधारित छ। हाल नेपालले औद्योगिक तथा प्रविधि-आधारित व्यापार विस्तार गर्ने प्रयास गरिरहेको छ।

नेपालको वैदेशिक व्यापार वृद्धिको निम्न बुँदाहरू उल्लेखनीय छन्—

1. वाणिज्य नीति र व्यापारिक वातावरण:

१९९० पछि खुला बजार अर्थतन्त्र अवलम्बन गरियो।

नेपाल विश्व व्यापार संगठन (WTO) को सदस्य बनेपछि व्यापारमा विविधीकरण आयो।

द्विपक्षीय तथा बहुपक्षीय व्यापार सम्झौताहरू भए।

2. निर्यात वृद्धिका प्रयासहरू:

कृषि उत्पादन (चिया, अलैंची, कफी, अदुवा) को निर्यात वृद्धि। हस्तकला सामग्री (धातु मूर्तिकला, ढाका कपडा, कार्पेट) को बजार विस्तार। हाइड्रोपावर क्षेत्रको सम्भावनालाई उपयोग गर्न लागिएको छ।

3. चुनौतीहरू:

व्यापार घाटा अत्यधिक उच्च छ।

उत्पादनशील उद्योगको अभाव छ।

यातायात र पूर्वाधारको कमजोर अवस्था।

भुपरिवेष्ठित राष्ट।

गुणस्तरिय र प्रतिस्पर्धि बस्तु उत्पादन नहुनु।

नेपालको वैदेशिक व्यापार वृद्धिको दर सुधार भइरहेको छ, तर उत्पादनशीलता बढाएर तथा निर्यातमुखी उद्योग विकास गरेर मात्रै व्यापारलाई सन्तुलित बनाउन सकिन्छ।

(३) नेपालको वैदेशिक व्यापारका दिशालाई समीक्षा गर्नुहोस्।

उत्तर:

नेपालको व्यापार दिशा मुख्य रूपमा भारत, चीन, अमेरिका, युरोप, र अन्य एसियाली देशहरूसँग केन्द्रित छ।नेपालको व्यापार निम्न दिशामा अघि बढिरहेको छ—

1. भारतसँग व्यापार (मुख्य साझेदार):

नेपालको कुल वैदेशिक व्यापारको ६०% भन्दा बढी भारतसँग हुन्छ। पेट्रोलियम पदार्थ, निर्माण सामग्री, खाद्यान्न, औद्योगिक कच्चा पदार्थ मुख्य आयात वस्तुहरू हुन्। चिया, अलैंची, जडीबुटी, जुत्ता-चप्पल, ढाका कपडा आदि नेपालबाट भारत निर्यात गरिन्छ।

2. चीनसँग व्यापार:

चीन नेपालको दोस्रो ठूलो व्यापार साझेदार हो।

मोबाइल, इलेक्ट्रोनिक्स, कपडा, मेसिनरी जस्ता वस्तुहरू चीनबाट आयात गरिन्छ। नेपालबाट जडीबुटी, ऊन, र हस्तकला सामग्री निर्यात गरिन्छ।

3. अन्य देशहरूसँग व्यापार:

अमेरिका, जापान, कोरिया, युरोपेली देशहरूसँग नेपालले व्यापार विस्तार गरिरहेको छ। हाइड्रोपावर, सूचना प्रविधि, पर्यटन, तथा जैविक उत्पादनमा व्यापार वृद्धि गर्ने लक्ष्य छ।नेपालको वैदेशिक व्यापार मुख्य रूपमा भारतसँग निर्भर छ, तर हाल व्यापार विविधीकरणतर्फ अग्रसर भइरहेको छ। दीर्घकालीन आर्थिक समृद्धिका लागि औद्योगिक उत्पादन वृद्धि आवश्यक छ।

(ज) नेपालको वैदेशिक व्यापारको संरचना उल्लेख गर्नुहोस्।

नेपालको व्यापार संरचना आयातमा अत्यधिक निर्भर छ, जबकि निर्यातका प्रमुख वस्तुहरू कृषि, हस्तकला, र श्रम बजारसँग सम्बन्धित छन्।

उत्तर:

नेपालको वैदेशिक व्यापार संरचना निम्न प्रकारले बुँदागत रूपमा वर्गीकृत गर्न सकिन्छ—

1. मुख्य निर्यात वस्तुहरू:

कृषि उत्पादन: चिया, कफी, अलैंची, अदुवा।

हस्तकला: धातु मूर्तिकला, ढाका कपडा, कार्पेट।

औद्योगिक उत्पादन: सिमेन्ट, कपडा, जुत्ता-चप्पल।

सेवा क्षेत्र: पर्यटन, श्रम आप्रवास।

2. मुख्य आयात वस्तुहरू:

पेट्रोलियम पदार्थ।

विद्युतीय उपकरण र मोबाइल।

औद्योगिक कच्चा पदार्थ।

औषधि र स्वास्थ्य सामग्री।

3. वैदेशिक व्यापारको असन्तुलन:

निर्यातको तुलनामा आयात अत्यधिक उच्च छ।

व्यापार घाटा वर्षेनी बढ्दो छ।

आत्मनिर्भर उत्पादन प्रणाली अभावले व्यापारमा असन्तुलन बढाएको छ।

नेपालको व्यापार संरचना निर्यातमुखी भन्दा आयातमुखी छ। आत्मनिर्भर अर्थतन्त्र विकास गर्न उत्पादन वृद्धि गर्दै आयात प्रतिस्थापन नीति लागू गर्न आवश्यक छ।