कक्षा १२ एकाइ १० पाठ १ "नेपालको अर्थतन्त्र र विकास"

  कक्षा १२ एकाइ १० पाठ १ "नेपालको अर्थतन्त्र र विकास" 

 अति छोटो  उत्तरह दिनुहोस

१. अर्थतन्त्र भनेको के हो ?

अर्थतन्त्र भन्नाले कुनै देश वा समाजको आर्थिक गतिविधिहरूको समष्टि बुझाउँछ, जसमा उत्पादन, वितरण, उपभोग, रोजगारी, लगानी आदि समावेश हुन्छन्।

२. विकास भनेको के हो ?

विकास भन्नाले समग्र समाजको आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, र प्रविधिगत रूपमा भएको सकारात्मक परिवर्तन वा उन्नति बुझिन्छ।

आर्थिक विकासका कुनै दुई सूचकहरूको नाम लेख्नुहोस्।

३. प्रतिव्यक्ति आय (Per Capita Income)

२. मानव विकास सूचकांक (Human Development Index - HDI)

४. नेपालको आर्थिक विकासका कुनै दुई अवरोधहरूको नाम लेख्नुहोस्।

१. कमजोर भौतिक पूर्वाधार (Poor Infrastructure)

२. बेरोजगारी र श्रम पलायन (Unemployment and Brain Drain)

५. नेपालको अर्थतन्त्रमा कुन क्षेत्रले ठूलो योगदान दिन्छ? 

   उत्तर: नेपालको अर्थतन्त्रमा कृषि क्षेत्रले क्षेत्रले ठूलो योगदान दिन्छ। 

६. नेपालको प्रमुख आय स्रोत के हो?एक वाक्यमा लेख्नुहोस

 उत्तर: नेपालको प्रमुख आय स्रोत विदेशी मुद्रा र कृषि हो।

७. नेपालको विकासमा कुन कुराले बाधा पुर्याएको छ?  

   उत्तर: नेपालको विकासमा  राजनीतिक अस्थिरता र प्राकृतिक प्रकोपले सबै भन्दा बढि बाधा पुर्याएको छ।

८. नेपालको आर्थिक विकासमा कुन क्षेत्र महत्वपूर्ण योगदान छ? 

उत्तर: नेपालको आर्थिक विकासमा पर्यटन र ऊर्जा क्षेत्रको महत्वपूर्ण योगदान छ

९. नेपालको विकासका लागि कुन कुरा आवश्यक छ?  

   उत्तर: नेपालको विकासका लागि पूँजी लगानी, प्रविधि र मानव संसाधनको विकास आवस्यक छ

१०. नेपालको अर्थतन्त्रमा औद्योगिक क्षेत्रको स्थिति के छ?

   उत्तर: औद्योगिक क्षेत्र अझै पनि कमजोर अवस्थामा छ।

११. नेपालले कुन क्षेत्रमा आत्मनिर्भर हुन सक्छ?

   उत्तर: जलविद्युत उत्पादन र कृषि क्षेत्रमा।

छोटो उत्तर दिनुहोस

 अर्थव्यवस्थाका तीन प्रकारहरूको व्याख्या गर्नुहोस्।

अर्थव्यवस्था भनेको कुनै पनि देश वा क्षेत्रको आर्थिक गतिविधिहरू सञ्चालन गर्ने प्रणाली हो। यो उत्पादन, वितरण, उपभोग, तथा विनिमय प्रक्रियासँग सम्बन्धित हुन्छ। विश्वभरि मुख्य रूपमा तीन प्रकारका अर्थव्यवस्थाहरू पाइन्छन्:

१. पूँजीवादी अर्थव्यवस्था (Capitalist Economy)

यस अर्थव्यवस्थामा उत्पादनका साधनहरू निजी स्वामित्वमा रहन्छन्। बजार प्रणालीलाई आधार बनाएर वस्तु तथा सेवाहरूको उत्पादन, वितरण, र मूल्य निर्धारण गरिन्छ। सरकारको भूमिका सीमित रहन्छ, र प्रतिस्पर्धालाई प्रोत्साहित गरिन्छ। अमेरिका, जापान,दक्षिण कोरिया आदि देशहरूमा पूँजीवादी अर्थव्यवस्था प्रमुख रूपमा पाइन्छ।

विशेषताहरू:

निजी स्वामित्व

लाभमुखी उत्पादन

प्रतिस्पर्धात्मक बजार

न्यून सरकारी हस्तक्षेप

२. समाजवादी अर्थव्यवस्था (Socialist Economy)

उत्पादनका साधनहरू सरकार वा सामूहिक स्वामित्वमा रहन्छन्।

सरकारको पूर्ण नियन्त्रणमा अर्थतन्त्र सञ्चालन गरिन्छ।

सामाजिक समानता र गरिबी न्यूनीकरणलाई प्राथमिकता दिइन्छ।

चीन, उत्तर कोरिया,  जस्ता देशहरूमा समाजवादी अर्थव्यवस्था पाइन्छ।

विशेषताहरू:

राज्यद्वारा नियन्त्रित उत्पादन र वितरण

समान वितरण नीति

निजी सम्पत्तिको सीमितता

समाजकल्याणमुखी नीति

३. मिश्रित अर्थव्यवस्था (Mixed Economy)

यस अर्थव्यवस्थामा निजी तथा सरकारी दुवैको भूमिका रहन्छ।पूँजीवादी र समाजवादी अर्थव्यवस्थाको मिश्रण रहेको हुन्छ। सरकारले आधारभूत सेवाहरू नियन्त्रण गर्छ, भने निजी क्षेत्रलाई पनि प्रतिस्पर्धाका लागि खुला गरिन्छ।

नेपाल, भारत, फ्रान्स, क्यानडा जस्ता देशहरूमा मिश्रित अर्थव्यवस्था पाइन्छ।

विशेषताहरू:

निजी तथा सरकारी स्वामित्व दुवै

बजार र सरकारी हस्तक्षेपको सन्तुलन

सार्वजनिक र निजी साझेदारी (Public-Private Partnership) कल्याणकारी कार्यक्रमहरू

 आर्थिक विकासलाई परिभाषित गर्दै यसका सूचकहरूको सूची तयार गर्नुहोस्।

आर्थिक विकास भन्नाले कुनै देशको समग्र आर्थिक अवस्था सुधार हुँदै जाने प्रक्रिया हो, जसले दीर्घकालीन 

रूपमा जनताको जीवनस्तरलाई उन्नत बनाउँछ। यसमा मात्रात्मक (GDP वृद्धि, औद्योगिकीकरण) र गुणात्मक (शिक्षा, स्वास्थ्य, जीवनस्तर) दुबै पक्ष समावेश गरिन्छ।

आर्थिक विकासका प्रमुख सूचकहरू:

१. कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (Gross Domestic Product - GDP) कुनै देशले एक आर्थिक वर्षमा उत्पादन गरेको वस्तु तथा सेवाहरूको कुल मूल्य।

2. प्रतिव्यक्ति आय (Per Capita Income) कुनै देशको कुल आयलाई जनसंख्याद्वारा भाग गरेर निकालिने औसत आय।

3. मानव विकास सूचकांक (Human Development Index - HDI) शिक्षा, स्वास्थ्य, र जीवनस्तरलाई समेट्ने संयुक्त सूचक।

4. औद्योगिकीकरण दर (Rate of Industrialization)

अर्थतन्त्रमा उद्योगहरूको योगदान तथा औद्योगिक उत्पादन दर।

5. गरिबी न्यूनीकरण दर (Poverty Reduction Rate)

गरिबीको स्तर घटाउने नीतिहरूको प्रभावकारीता मापन गर्ने सूचक।

6. बेरोजगारी दर (Unemployment Rate) श्रम बजारमा कार्यरत र काम खोजिरहेका व्यक्तिहरूको अनुपात।

7. विदेशी लगानी (Foreign Direct Investment - FDI)देशमा भित्रने अन्तर्राष्ट्रिय लगानीको स्तर।

8. जीवन प्रत्याशा (Life Expectancy)

औसत रूपमा मानिस कति वर्ष बाँच्छ भन्ने तथ्यांक।

नेपालको आर्थिक विकासलाई यसका सूचकका आधारमा व्याख्या गर्नुहोस्।

नेपालको आर्थिक विकास विभिन्न सूचकहरूको आधारमा विश्लेषण गर्न सकिन्छ:

१. कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (GDP):

नेपालको GDP वृद्धिदर न्यून छ, मुख्यतः कृषि, पर्यटन, र रेमिट्यान्समा निर्भर रहेको अर्थतन्त्रका कारण। औद्योगिक क्षेत्र अपेक्षाकृत कमजोर छ।

२. प्रतिव्यक्ति आय (Per Capita Income):

नेपालको प्रतिव्यक्ति आय दक्षिण एसियाली अन्य देशहरूको तुलनामा कम छ। आर्थिक अवसरको अभावका कारण धेरै नेपाली श्रमिकहरू विदेश पलायन हुने गरेका छन्।

३. मानव विकास सूचकांक (HDI):

नेपालको मानव विकास सूचकांक सुधारोन्मुख अवस्थामा छ। शिक्षामा लगानी बढ्दै गएको छ, स्वास्थ्य क्षेत्रमा सुधार आएको छ, तर ग्रामीण भेगहरूमा अझै पनि चुनौतीहरू कायम छन्।

४. औद्योगिकीकरण दर (Rate of Industrialization):

नेपालमा औद्योगिकीकरणको गति सुस्त छ। अधिकांश उद्योगहरू साना तथा मझौला आकारका छन्, र विदेशी लगानी आकर्षण गर्न कठिन भइरहेको छ।

५. गरिबी न्यूनीकरण दर (Poverty Reduction Rate):

गरिबी दर अघिल्ला दशकहरूमा कम भएको छ, तर ग्रामीण क्षेत्रहरूमा गरिबीको दर अझै उच्च छ। समावेशी आर्थिक वृद्धि आवश्यक छ।

६. बेरोजगारी दर (Unemployment Rate):

नेपालमा बेरोजगारी दर उच्च छ। रोजगारका लागि विदेश जाने युवाहरूको संख्या उल्लेखनीय छ, जसले दीर्घकालीन रूपमा अर्थतन्त्रमा असर पुर्‍याउन सक्छ।

७. विदेशी लगानी (Foreign Direct Investment - FDI):

नेपालमा विदेशी लगानी सीमित छ। राजनीतिक अस्थिरता, कमजोर पूर्वाधार, र नीति अस्पष्टताका कारण विदेशी लगानीकर्ताहरू आकर्षित गर्न गाह्रो भइरहेको छ।

८. जीवन प्रत्याशा (Life Expectancy):

नेपालमा जीवन प्रत्याशा अघिल्लो दशकमा सुधार भएको छ। स्वास्थ्य सेवा र पोषणमा सुधार आएसँगै जनसंख्याको औसत आयु बढ्दै गएको छ।

 नेपालको आर्थिक विकासक्रम सुस्त गतिमा भए पनि सुधार भइरहेको छ। तर, प्रभावकारी नीति निर्माण, पूर्वाधार सुधार, रोजगार सिर्जना, औद्योगीकरण प्रवर्द्धन, र लगानीको वातावरण सहज बनाउनु जरुरी छ। दीर्घकालीन आर्थिक विकासका लागि सरकारी तथा निजी क्षेत्र मिलेर अघि बढ्न आवश्यक छ।

नेपालको वर्तमान अर्थतन्त्रको अवस्था उल्लेख गर्नुहोस

नेपालको वर्तमान अर्थतन्त्रमा केही सुधारका सङ्केतहरू देखिए पनि ती दिगो हुनेमा अझै शङ्का रहेको छ। व्यापार घाटा केही कम भए पनि आयात र निर्यात दुवै घटेकाले राजस्वमा नकारात्मक प्रभाव परेको छ। चालु आर्थिक वर्षको पहिलो छ महिनामा व्यापार घाटा ७ खर्ब ११ अर्ब रूपैयाँ रहेको छ, जुन गत वर्षको सोही अवधिको तुलनामा १९.१५ प्रतिशतले कम हो। तर, आयातमा कमी आउँदा राजस्व संकलनमा गिरावट आएको छ। गत वर्षको तुलनामा यस वर्षको सोही अवधिमा राजस्व १३ प्रतिशतले घटेको छ, जसले गर्दा चालु खर्च धान्न पनि कठिन भइरहेको छ। यसले सरकारी वित्त व्यवस्थापनमा गम्भीर समस्या उत्पन्न गराएको छ। रेमिट्यान्स नेपालको प्रमुख आम्दानीको स्रोत हो, तर यसमा पनि स्थिरता छैन। अर्थशास्त्रीहरूका अनुसार, अर्थतन्त्रका केही सूचकहरू सुधारोन्मुख देखिए पनि सरकारी वित्त व्यवस्थापनमा समस्या रहेकोले दीर्घकालीन आर्थिक स्थायित्वका लागि थप कदम चाल्न आवश्यक छ। 

यसैले, नेपालको अर्थतन्त्रमा देखिएका सुधारका सङ्केतहरूलाई दिगो बनाउन र आर्थिक स्थायित्व कायम राख्न सरकार र सम्बन्धित निकायहरूले थप प्रयास गर्न आवश्यक छ।

नेपालको अर्थतन्त्रको क्षेत्रमा देखिएका समस्याहरु लेखि ५ बुद्धामा छोटो चर्चा गर्नुहोस

नेपालको अर्थतन्त्रमा देखिएका प्रमुख समस्या निम्न छन्:

1. व्यापार घाटा – आयात उच्च र निर्यात न्यून भएकाले नेपालले ठूलो व्यापार घाटा बेहोर्नुपरेको छ, जसले विदेशी मुद्रा सञ्चितिमा दबाब पार्छ।

2. राजस्व संकलनमा गिरावट – आयातमा कमी आएपछि भन्सार राजस्व घटेको छ, जसले सरकारको चालु खर्च धान्नसमेत कठिन बनाएको छ।

3. विदेशी रोजगारी निर्भरता – अर्थतन्त्र ठूलो मात्रामा रेमिट्यान्समा निर्भर छ, जसले दीर्घकालीन विकास र स्वदेशी रोजगारी सिर्जनामा चुनौती पुऱ्याएको छ।

4. लगानीको अभाव – राजनीतिक अस्थिरता, कानुनी जटिलता, र पूँजीगत खर्च न्यून भएकाले नेपालमा ठूला लगानी भित्र्याउन समस्या भइरहेको छ।

5. महँगी र मुद्रास्फीति – खाद्य पदार्थ र दैनिक उपभोग्य वस्तुको मूल्यवृद्धि भइरहेकाले आम नागरिकको क्रयशक्ति प्रभावित भइरहेको छ।

व्यापार घाटा, राजस्व संकलनको गिरावट, रेमिट्यान्स निर्भरता, लगानीको अभाव, तथा मुद्रास्फीतिको असरजस्ता समस्याहरू अर्थतन्त्रलाई कमजोर बनाउने कारक छन्। दीर्घकालीन सुधारका लागि उत्पादनशील क्षेत्रमा लगानी वृद्धि, निर्यात वृद्धि, आयात प्रतिस्थापन, रोजगारी सिर्जना, र आर्थिक नीतिहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयन आवश्यक छ। यदि सरकार र सम्बन्धित निकायहरूले ठोस नीति अपनाएर कार्यान्वयन गरे, नेपालको अर्थतन्त्र दिगो विकासको मार्गमा अग्रसर हुन सक्छ।