कक्षा १२ एकाइ १० पाठ ६ आर्थिक वृद्धि मानव विकास तथा दिगो विकासको अवधारणा

 कक्षा १२ एकाइ १० पाठ ६ आर्थिक वृद्धि मानव विकास तथा दिगो विकासको अवधारणा 

1. आर्थिक वृद्धि भनेको के हो?

राष्ट्रको उत्पादन र आम्दानीमा भएको मात्रात्मक वृद्धि।

2. मानव विकास सूचकाङ्क (HDI) का मुख्य तीन सूचकहरू के-के हुन्?

जिवन आयु, सक्षेरता दर र प्रतिब्याक्ति आम्दिनि।

3. दिगो विकासको मुख्य उद्देश्य के हो?

वर्तमान आवश्यकताहरू पूरा गर्दै भावी पुस्ताका आवश्यकताहरूलाई खतरामा नपार्ने विकास।

4. दिगो विकासका तीन मुख्य आयामहरू के-के हुन्?

आर्थिक, सामाजिक, र वातावरणीय।

5. मानव विकास सूचकाङ्क (HDI) कसले प्रकाशित गर्छ?

संयुक्त राष्ट्रसंघीय विकास कार्यक्रम (UNDP)।

6. दिगो विकासका लागि सन् २०१५ मा कति उद्देश्यहरू (SDGs) तय गरिएको थियो?

१७ उद्देश्यहरू।

7. आर्थिक वृद्धि र मानव विकासबीचको मुख्य भिन्नता के हो?

आर्थिक वृद्धि मात्रात्मक वृद्धि हो भने मानव विकास गुणात्मक सुधार हो।

8. दिगो विकासको अवधारणा पहिलो पटक कहिले प्रस्तुत गरिएको थियो?

सन् १९८७ मा 'ब्रन्टल्यान्ड प्रतिवेदन' मार्फत।

9. मानव विकास सूचकाङ्क (HDI) मा उच्च स्थान प्राप्त गर्नका लागि के आवश्यक छ?

उच्च आयु, उच्च शिक्षा स्तर, र उच्च आय।

10. दिगो विकासका उद्देश्यहरू (SDGs) प्राप्त गर्नको समयसीमा कति हो?

सन् २०३० सम्म।

11. आर्थिक वृद्धिको मापन कुन सूचकले गरिन्छ?

कुल घरेलु उत्पाद (GDP)।

12. मानव विकास सूचकाङ्क (HDI) मा नेपालले सन् २०२० मा कति स्थान प्राप्त गरेको थियो?

१४२ औं स्थान।

13. दिगो विकासका उद्देश्यहरू (SDGs) मध्ये पहिलो उद्देश्य के हो?

गरिबीको अन्त्य।

14. आर्थिक वृद्धि र दिगो विकासबीचको सम्बन्ध के हो?

दिगो विकासले आर्थिक वृद्धिलाई वातावरणीय र सामाजिक सन्तुलनसहित अघि बढाउँछ।

15. मानव विकास सूचकाङ्क (HDI) को दायरा कति हुन्छ?

० देखि १ सम्म।

१६. कुनै तीन वर्षको नेपालको आर्थिक वृद्धिदर उल्लेख गर्नुहोस्।

नेपालको आर्थिक वृद्धिदर (GDP वृद्धि) विभिन्न वर्षहरूमा भिन्न हुन्छ। हालैका तीन वर्षको (२०२१-२०२३) आर्थिक वृद्धिदर निम्नानुसार छन् (स्रोत: नेपाल राष्ट्र बैंक/केन्द्रीय तथ्यांक विभाग):

1. २०२१ – ३.९%

2. २०२२ – ५.६%

3. २०२३ – ४.१%

१७. मानव विकासलाई परिभाषित गर्नुहोस्।

मानव विकास भनेको मानिसको जीवनस्तर, शिक्षा, स्वास्थ्य, तथा आर्थिक अवसरको विकास गर्ने प्रक्रिया हो। यसले व्यक्ति तथा समुदायको समग्र क्षमता अभिवृद्धि गर्दै उनीहरूलाई स्वच्छ, शिक्षित, र उत्पादक जीवन जिउन सक्षम बनाउने उद्देश्य राख्छ।

 मानव विकास भनेको के हो? यसको सूचकाङ्कहरूको व्याख्या गर्नुहोस्।

मानव विकास भनेको मानिसहरूको जीवनस्तर उकास्ने, उनीहरूलाई आवश्यक अवसरहरू उपलब्ध गराउने, र उनीहरूको क्षमताको पूर्ण उपयोग गर्ने प्रक्रिया हो। मानव विकास अवधारणा अनुसार आर्थिक समृद्धि मात्र पर्याप्त हुँदैन; जनसंख्या स्वस्थ, शिक्षित, र दीर्घकालीन रूपले आत्मनिर्भर हुन आवश्यक छ।

संयुक्त राष्ट्रसंघीय विकास कार्यक्रम (UNDP) ले मानव विकासलाई "मानिसहरूलाई उनीहरूको जीवनमा थप विकल्पहरू उपलब्ध गराउँदै उनीहरूको क्षमताको अभिवृद्धि गर्ने प्रक्रिया" भनेर परिभाषित गरेको छ।

मानव विकास सूचकाङ्क (HDI) र यसको तीन मुख्य सूचकहरू:

मानव विकासलाई मापन गर्न संयुक्त राष्ट्रसंघीय विकास कार्यक्रम (UNDP) ले मानव विकास सूचकाङ्क (Human Development Index - HDI) विकसित गरेको छ। HDI तीन प्रमुख सूचकहरूमा आधारित हुन्छ:

1. आयु (Life Expectancy at Birth)

जन्मेदेखि एक व्यक्तिले बाँच्न सक्ने औसत वर्ष।

यो सूचकले स्वास्थ्य सेवाको पहुँच, पोषण, र सरसफाइको अवस्थालाई प्रतिबिम्बित गर्छ।

उच्च आयु हुने मुलुकहरू स्वास्थ्य सुविधामा उत्कृष्ट मानिन्छन्।

2. शिक्षा (Education Index)

शिक्षा सूचकाङ्कलाई दुई प्रमुख आधारमा मापन गरिन्छ:

औसत अध्ययन अवधि (Mean Years of Schooling): देशको २५ वर्ष वा सोभन्दा बढी उमेरका नागरिकहरूले प्राप्त गरेको औसत औपचारिक शिक्षा।

अपेक्षित अध्ययन अवधि (Expected Years of Schooling): कुनै देशका बच्चाहरूले औसत रूपमा कति वर्ष अध्ययन गर्ने सम्भावना छ भन्ने अनुमान।

शिक्षा सूचकाङ्क उच्च भएको देशहरूमा साक्षरता दर उच्च हुन्छ।

3. प्रतिव्यक्ति राष्ट्रिय आय (Gross National Income Per Capita - GNI per capita)

कुनै देशको कुल राष्ट्रिय आम्दानीलाई जनसंख्याले भाग गर्दा प्राप्त हुने प्रतिव्यक्ति आय।

देशको आर्थिक समृद्धिको सूचक हो।

उच्च GNI भएको देशहरूमा नागरिकहरूको जीवनस्तर राम्रो हुन्छ।

मानव विकास भनेको केवल आय वृद्धि मात्र नभई शिक्षा, स्वास्थ्य, र सामाजिक सेवाहरूको पहुँच सुधार गर्दै व्यक्तिहरूको जीवनस्तर उकास्ने प्रक्रिया हो। मानव विकास सूचकाङ्क (HDI) मार्फत कुनै देशको मानव विकासको स्तरलाई मापन गर्न सकिन्छ, जुन आर्थिक समृद्धिभन्दा व्यापक अवधारणा हो।

मानव विकास सूचकाङ्कको गणना मानव विकास र आर्थिक वृद्धिबीचको अन्तर तथा  नेपालमा मानवविकासका वारेमा उल्लेख गर्नुहोस

मानव विकास सूचकाङ्क (HDI) ० देखि १ को दायरामा मापन गरिन्छ:

०.८० देखि १.०० → उच्च मानव विकास

०.५० देखि ०.७९ → मध्यम मानव विकास

०.४९ भन्दा कम → न्यून मानव विकास

मानव विकास र आर्थिक वृद्धिबीचको अन्तर:

मानव विकास केवल आर्थिक वृद्धिमा निर्भर हुँदैन। कुनै देशको आर्थिक वृद्धि उच्च हुन सक्छ, तर यदि नागरिकहरूको स्वास्थ्य र शिक्षा स्तर राम्रो छैन भने मानव विकास सूचकाङ्क कम हुन सक्छ। त्यसैले, सन्तुलित आर्थिक वृद्धि र सामाजिक सेवाहरूको सुधार नै मानव विकासको मुख्य लक्ष्य हो।

नेपालको सन्दर्भमा मानव विकास:

नेपालको मानव विकास सूचकाङ्क (HDI) सन् २०२१ को रिपोर्ट अनुसार ०.६०२ रहेको छ, जसले नेपाललाई मध्यम मानव विकास समूहमा राख्छ। नेपालले पछिल्ला वर्षहरूमा स्वास्थ्य, शिक्षा, र आर्थिक क्षेत्रमा सुधार गरे तापनि अझै धेरै सुधार आवश्यक छ।

 दिगो विकास भनेको के हो? यसको तीन आयामहरूको चर्चा गर्नुहोस्।

१. दिगो विकासको परिभाषा:

दिगो विकास भनेको वर्तमान पुस्ताले आफ्ना आवश्यकताहरू पूरा गर्ने क्रममा भविष्यका पुस्ताहरूको आवश्यकतामा असर नपर्ने गरी गरिने विकास प्रक्रिया हो।सन् १९८७ मा प्रकाशित "Our Common Future" (Brundtland Report) ले दिगो विकासलाई "विकासको यस्तो स्वरूप, जसले वर्तमान पुस्ताको आवश्यकताहरू पूरा गर्छ तर भावी पुस्ताको आवश्यकता पूरा गर्ने क्षमतालाई असर पार्दैन" भनेर परिभाषित गरेको छ।

२. दिगो विकासका तीन प्रमुख आयामहरू:

दिगो विकासलाई "ट्रिपल बटम लाइन" पनि भनिन्छ, जसले तीन प्रमुख पक्षहरूलाई समेट्छ:

(क) आर्थिक आयाम (Economic Sustainability)

यसले आर्थिक वृद्धिलाई दिगो बनाउँदै उत्पादन, रोजगारी, र समृद्धिलाई सन्तुलित रूपमा बढाउने कुरा गर्छ।

मुख्य विशेषताहरू:

दीर्घकालीन आर्थिक वृद्धि

रोजगारीका अवसर सिर्जना

नवीन प्रविधि र पूर्वाधार विकास

उत्पादनशील स्रोतहरूको न्यायोचित उपयोग

उदाहरण:

नवीकरणीय ऊर्जामा लगानी (जस्तै, सौर्य ऊर्जा, जलविद्युत्)

लघु तथा मध्यम उद्यम (SMEs) प्रवर्द्धन

कृषिमा नवप्रवर्तन र आधुनिकीकरण

(ख) सामाजिक आयाम (Social Sustainability)

यसले समान अवसर, सामाजिक समावेशिता, शिक्षा, स्वास्थ्य, तथा मानव अधिकारको प्रवर्द्धनलाई केन्द्रमा राख्छ।

मुख्य विशेषताहरू:

सबै नागरिकलाई आधारभूत सेवा उपलब्ध गराउने (स्वास्थ्य, शिक्षा, सुरक्षित बसोबास)

लैंगिक समानता र मानव अधिकारको प्रवर्द्धन

गरिबी निवारण र सामाजिक न्याय

स्थानीय संस्कृति र परम्पराको संरक्षण

उदाहरण:

सबैका लागि गुणस्तरीय शिक्षा र स्वास्थ्य सेवा उपलब्ध गराउने नीति

सामाजिक सुरक्षाका कार्यक्रमहरू (बृद्ध भत्ता, बाल संरक्षण योजना)

लैंगिक समानता र महिला सशक्तीकरणका पहलहरू

(ग) वातावरणीय आयाम (Environmental Sustainability)

यसले वातावरण संरक्षण, प्राकृतिक स्रोतहरूको टिकाउ उपयोग, तथा जलवायु परिवर्तन न्यूनीकरणलाई प्राथमिकता दिन्छ।

मुख्य विशेषताहरू:

वातावरणमैत्री प्रविधिको प्रयोग

प्रदूषण नियन्त्रण र फोहर व्यवस्थापन

वन जङ्गल संरक्षण र जैविक विविधताको प्रवर्द्धन

जलवायु परिवर्तन अनुकूलन नीति अपनाउने

उदाहरण:

प्लास्टिक न्यूनिकरण र पुन: प्रयोग (Reduce, Reuse, Recycle - 3R)

वृक्षारोपण कार्यक्रमहरू

विद्युतीय सवारीसाधन (EV) को प्रयोग बढाउने नीति

३. निष्कर्ष:

दिगो विकास भनेको "समृद्धि, सामाजिक समानता, र वातावरणीय सन्तुलन" बीचको समन्वय हो। यसको सफल कार्यान्वयनका लागि दीर्घकालीन योजनाहरू, नीति सुधार, र सबै तहका सरोकारवालाहरूको सक्रिय सहभागिता आवश्यक छ।

नेपालले पनि दिगो विकास लक्ष्य (SDGs) अन्तर्गत यी तीनै आयामलाई समेट्दै आफ्नो विकास यात्रा अघि बढाइरहेको छ।

 दिगो विकासका पाँच स्तम्भहरूको व्याख्या गर्नुहोस्।

संयुक्त राष्ट्रसंघ (UN) ले दिगो विकास लक्ष्य (SDGs) लाई आधार मानेर पाँच प्रमुख स्तम्भ (Five Pillars of Sustainable Development) निर्धारण गरेको छ। यी स्तम्भहरूले सामाजिक, आर्थिक, र वातावरणीय सन्तुलनलाई समेट्छन्।

१. मानिस (People) – सामाजिक विकास

दिगो विकासको पहिलो स्तम्भ "मानिस" हो, जसले प्रत्येक व्यक्तिको आधारभूत आवश्यकताहरू पूरा गर्ने लक्ष्य राख्छ। यसको मुख्य उद्देश्य गरिबी उन्मूलन, खाद्य सुरक्षा, शिक्षा, स्वास्थ्य सेवा, र लैंगिक समानता प्रवर्द्धन गर्नु हो।

मुख्य विशेषताहरू:

गरिबी निवारण (No Poverty)

भोकमुक्त समाज (Zero Hunger)

गुणस्तरीय शिक्षा (Quality Education)

स्वास्थ्य सेवा र कल्याण (Good Health & Well-being)

लैंगिक समानता (Gender Equality)

उदाहरण:

सबैका लागि आधारभूत स्वास्थ्य सेवा र शिक्षा उपलब्ध गराउने कार्यक्रम।

पोषण सुधार र खाद्य सुरक्षालाई प्रवर्द्धन गर्ने योजना।

समाजमा महिला, बालबालिका, अपाङ्गता भएका व्यक्ति, र सीमान्तकृत समुदायको हक सुनिश्चित गर्ने नीति।

२. समृद्धि (Prosperity) – आर्थिक विकास

दिगो विकासको दोस्रो स्तम्भ "समृद्धि" हो, जसले आर्थिक वृद्धि, उद्योग, पूर्वाधार, तथा नवप्रवर्तन (Innovation) लाई प्रोत्साहन गर्छ।

मुख्य विशेषताहरू:

दीगो आर्थिक वृद्धि (Sustained Economic Growth)

रोजगारी सिर्जना (Decent Work & Economic Opportunity)

नवीन प्रविधिको प्रयोग (Innovation & Technology)

पूर्वाधार विकास (Infrastructure Development)

हरित अर्थतन्त्र (Green Economy)

उदाहरण:

कृषि, पर्यटन, र उद्योगलाई प्रवर्द्धन गर्दै रोजगारी सिर्जना गर्ने नीति।

हरित ऊर्जाको प्रवर्द्धन (सौर्य ऊर्जा, जलविद्युत्)।

नवीन प्रविधिको प्रयोग गर्दै उत्पादनशीलता वृद्धि गर्ने प्रयास।

३. पृथ्वी (Planet) – वातावरणीय संरक्षण

दिगो विकासको तेस्रो स्तम्भ "पृथ्वी" हो, जसले वातावरणीय सन्तुलन, प्राकृतिक स्रोतहरूको संरक्षण, तथा जलवायु परिवर्तनको असर न्यूनीकरणलाई सम्बोधन गर्छ।

मुख्य विशेषताहरू:

जलवायु परिवर्तन न्यूनीकरण (Climate Action)

प्राकृतिक स्रोतहरूको संरक्षण (Natural Resource Management)

फोहर तथा प्रदूषण नियन्त्रण (Waste & Pollution Management)

वन, पानी, र जैविक विविधताको संरक्षण (Forests, Water, & Biodiversity Conservation)

उदाहरण: पुनः प्रयोग (Recycling) र स्वच्छ ऊर्जा प्रवर्द्धन।

प्रदूषण न्यूनीकरणका लागि कडा कानून कार्यान्वयन।

वृक्षारोपण तथा वन संरक्षण कार्यक्रम।

४. शान्ति (Peace) – स्थायित्व र सामाजिक न्याय

चौथो स्तम्भ "शान्ति" हो, जसले समाजमा स्थायित्व, न्याय, र समान अवसर सुनिश्चित गर्ने लक्ष्य राख्छ।

मुख्य विशेषताहरू:

कानुनी शासन र न्याय प्रवर्द्धन (Rule of Law & Justice)

सामाजिक स्थायित्व (Social Stability)

भ्रष्टाचार न्यूनीकरण (Anti-Corruption Measures)

समावेशीता र मानव अधिकारको संरक्षण (Inclusion & Human Rights)

उदाहरण: समतामूलक समाज निर्माणका लागि नीति सुधार। महिला, बालबालिका, तथा कमजोर वर्गका लागि विशेष कानुनी संरक्षण।

हिंसारहित समाज निर्माणका लागि कानुनी सुधार तथा शिक्षा प्रवर्द्धन।

५. साझेदारी (Partnership) – सहकार्य र सहअस्तित्व

पाँचौँ स्तम्भ "साझेदारी" हो, जसले सरकार, निजी क्षेत्र, नागरिक समाज, तथा अन्तर्राष्ट्रिय निकायहरूबीच सहकार्यलाई प्रवर्द्धन गर्छ।

मुख्य विशेषताहरू:

अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य (Global Partnerships)

सरकारी तथा गैर-सरकारी क्षेत्रको सहकार्य (Public-Private Partnerships)

विज्ञान, प्रविधि, र नवप्रवर्तनको आदानप्रदान (Technology & Knowledge Sharing)

दिगो विकास लक्ष्य (SDGs) को प्रभावकारी कार्यान्वयन।

उदाहरण: अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरू (जस्तै, संयुक्त राष्ट्रसंघ, विश्व बैंक) सँगको सहकार्य।

जलवायु परिवर्तन न्यूनीकरणका लागि ग्लोबल फन्ड र सहकार्य कार्यक्रम।

निजी क्षेत्रलाई सामाजिक उत्तरदायित्वमा संलग्न गराउने प्रयास।

दिगो विकासका यी पाँच स्तम्भ आपसमा अन्तर्सम्बन्धित छन्। यदि समाजलाई समृद्ध बनाउनुपर्छ भने आर्थिक वृद्धि मात्र होइन, सामाजिक न्याय, वातावरणीय सन्तुलन, स्थायित्व, र सहकार्य आवश्यक छ। नेपालले पनि दिगो विकास लक्ष्य (SDGs) अनुसार यी पाँच स्तम्भमा आधारित नीति निर्माण गर्दै आएको छ।

 दिगो विकासको कार्यान्वयनका लागि नेपाल सरकारले चालेका कदमहरूको विश्लेषण गर्नुहोस्।

नेपाल सरकारले दिगो विकास लक्ष्य (SDGs) अनुरूप विभिन्न नीति, कार्यक्रम, तथा योजना लागू गर्दै आएको छ। दिगो विकासको कार्यान्वयनका लागि सरकारको प्रयासलाई नीतिगत, संस्थागत, आर्थिक, वातावरणीय, सामाजिक, तथा अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्यका आधारमा विश्लेषण गर्न सकिन्छ।

१. नीतिगत पहलहरू (Policy Initiatives)

नेपाल सरकारले दिगो विकासलाई प्राथमिकता दिने नीति तथा कानुनहरू निर्माण गरेको छ।

मुख्य पहलहरू:

दिगो विकास लक्ष्य (SDGs) राष्ट्रिय कार्यान्वयन योजना २०१७-२०३०

१५औँ पञ्चवर्षीय योजना (२०१९-२०२४) – दिगो आर्थिक वृद्धि र सामाजिक समावेशितालाई प्राथमिकता।

राष्ट्रिय जलवायु परिवर्तन नीति २०१९ – जलवायु परिवर्तन न्यूनीकरण र अनुकूलन रणनीति।

हरित अर्थतन्त्र नीति (Green Economy Policy) – वातावरणमैत्री पूर्वाधार निर्माणमा जोड।

उदाहरण:

नेपालले २०७६ मा एकीकृत राष्ट्रिय वित्तीय ढाँचा (Integrated National Financing Framework - INFF) अपनाएको छ, जसले दिगो विकासका लागि स्रोत परिचालनलाई स्पष्ट मार्गदर्शन दिन्छ।

२. संस्थागत पहलहरू (Institutional Initiatives)

दिगो विकास लक्ष्य (SDGs) कार्यान्वयनका लागि नेपाल सरकारले विभिन्न निकाय गठन तथा संस्थागत सुधार गरेको छ।

मुख्य पहलहरू:

राष्ट्रिय योजना आयोग (NPC) ले दिगो विकासका लक्ष्यहरू समेटेर नीति निर्माण गर्दै आएको छ।

स्थानीय सरकारहरूलाई (गाउँपालिका, नगरपालिका) SDGs कार्यान्वयनमा सक्रिय सहभागी गराइएको छ।

नेपाल वातावरण संरक्षण तथा जलवायु परिवर्तन परिषद् स्थापना।

सांसदहरूका लागि दिगो विकाससम्बन्धी क्षमता अभिवृद्धि कार्यक्रमहरू।

उदाहरण:

स्थानीय तहहरूमा "स्थानीय SDGs कार्यान्वयन समिति" गठन गरेर परियोजनाहरू कार्यान्वयन गरिंदैछ।

३. आर्थिक तथा वित्तीय पहलहरू (Economic & Financial Initiatives)

नेपाल सरकारले दिगो विकासलाई आर्थिक रूपमा सबल बनाउन बजेट विनियोजन, लगानी प्रवर्द्धन, र आयआर्जन कार्यक्रमहरू लागू गरेको छ।

मुख्य पहलहरू:

दिगो विकास लक्ष्य (SDGs) वित्तीय रणनीति – विकास कार्यक्रमहरूका लागि स्रोत व्यवस्थापन।

विदेशी लगानी प्रवर्द्धन (Foreign Direct Investment - FDI) नीतिहरू सुधार।

साना तथा मझौला उद्यम (SMEs) प्रवर्द्धन – स्वरोजगार तथा रोजगारी वृद्धि।

हरित वित्तीय प्रविधि (Green Financing Mechanism) को विकास।

उदाहरण:

नेपाल सरकारले नवीकरणीय ऊर्जामा लगानी (सौर्य, हावा, जलविद्युत्) बढाएको छ।

नेपाल स्टक एक्सचेन्ज (NEPSE) मा "हरित लगानी कोष" को अवधारणा अघि बढाइएको छ।

४. सामाजिक विकासका लागि पहलहरू (Social Development Initiatives)

नेपाल सरकारले शिक्षा, स्वास्थ्य, गरिबी निवारण, तथा लैंगिक समानतासम्बन्धी विभिन्न कार्यक्रमहरू कार्यान्वयन गरिरहेको छ।

मुख्य पहलहरू:

सबैका लागि शिक्षा (Education for All) अभियान।

"समृद्ध नेपाल, सुखी नेपाली" अवधारणा अनुरूप सामाजिक सुरक्षा कार्यक्रमहरू।

स्वास्थ्य सेवा सुधार (निःशुल्क स्वास्थ्य उपचार, बिमा कार्यक्रम)।

लैंगिक समानता तथा महिला सशक्तीकरण कार्यक्रमहरू।

उदाहरण:

नेपालमा बालविवाह न्यूनीकरण कार्यक्रम कार्यान्वयन।

सबै नागरिकलाई स्वास्थ्य बिमा अन्तर्गत ल्याउने लक्ष्य।

रोजगारी प्रवर्द्धन कार्यक्रम (प्रधानमन्त्री रोजगार कार्यक्रम)।

५. वातावरणीय संरक्षण तथा जलवायु परिवर्तन अनुकूलन (Environmental & Climate Change Initiatives)

नेपालले जलवायु परिवर्तन न्यूनीकरण तथा वातावरणीय सन्तुलन कायम राख्न विभिन्न नीति तथा कार्यक्रमहरू लागू गरेको छ।

मुख्य पहलहरू:

"हरित विकास नीति" (Green Growth Policy) कार्यान्वयन।

"स्वच्छ ऊर्जा प्रवर्द्धन" (Clean Energy Promotion) अभियान।

"राष्ट्रिय वन तथा जैव विविधता संरक्षण कार्यक्रम" (Forest & Biodiversity Protection Program)।

नेपालको "नेट-शून्य उत्सर्जन (Net Zero Emission) लक्ष्य – सन् २०४५"।

उदाहरण:

नेपालमा विद्युतीय गाडीको प्रयोग बढाउन कर छुट।

प्लास्टिक न्यूनिकरण तथा फोहर व्यवस्थापन अभियान।

वृक्षारोपण तथा वन संरक्षण कार्यक्रमहरू।

६. अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य (International Cooperation & Global Partnerships)

नेपालले दिगो विकासलाई प्रभावकारी बनाउन अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारहरूसँग सहकार्य गरिरहेको छ। जस्तै संयुक्त राष्ट्रसंघ (UN) को दिगो विकास लक्ष्य (SDGs) अनुरूप रणनीति निर्माण। SAARC तथा BIMSTEC जस्ता क्षेत्रीय संगठनहरूसँग सहकार्य। विश्व बैंक, एशियाली विकास बैंक (ADB), र अन्तर्राष्ट्रिय दातृ निकायहरूसँग लगानी साझेदारी।

COP (Conference of the Parties) जलवायु सम्मेलनहरूमा नेपालको सक्रिय सहभागिता।

उदाहरण:

नेपालले सन् २०२१ मा COP26 सम्मेलनमा "नेट-शून्य उत्सर्जन" प्रतिबद्धता जनाएको छ।

दिगो विकासका चुनौतिहरु

पर्याप्त वित्तीय स्रोतको अभाव।

नीति कार्यान्वयनमा चुनौतीहरू।

जलवायु परिवर्तनको असर न्यूनीकरणका लागि थप प्रभावकारी कार्यक्रमहरू आवश्यक।

दिगो विकासका लक्ष्य पुरागर्न गर्नुपर्ने कर्यहरु

नीति तथा कानुनको प्रभावकारी कार्यान्वयन।

स्थानीय तहको थप सशक्तीकरण।

नवप्रवर्तन तथा प्रविधिमा लगानी।

दिगो विकास लक्ष्य (SDGs) हासिल गर्न दीर्घकालीन रणनीतिक योजना निर्माण।

नेपालले यी सुधारहरू अवलम्बन गरेमा दिगो विकास लक्ष्यहरू पूरा गर्न थप प्रभावकारी हुने छ।