GO TO HOME PAGE FORUM FOR SOCIAL STUDIES

---

 एकाइ ५ पाठ १० कक्षा १२ भौगोलिक सूचना प्रणाली (GIS) को परिचय: GIS एक प्रणाली हो जसले भू-स्थानसँग सम्बन्धित  तथ्याङ्क सङ्कलन, विश्लेषण, र दृश्यात्मक रूपमा प्रस्तुत गर्न प्रयोग गरिन्छ। यसले विभिन्न प्रकारका भू-स्थानिक जानकारीलाई समेटेर, नक्सा, ग्राफ, र अन्य दृश्यात्मक उपकरणहरूको रूपमा प्रस्तुत गर्छ। GIS ले तथ्याङ्क लाई स्थान अनुसार विश्लेषण गर्न मद्दत गर्छ, जसले गर्दा निर्णय लिने प्रक्रियामा मद्दत गर्छ। शहरी योजना, परिवहन व्यवस्थापन, वातावरणीय विश्लेषण, र आपतकालीन व्यवस्थापनमा प्रयोग गरिन्छ। यसको पहिलो प्रयोग रोजर तिमिल्सिनले सन १९६२ मा गरेका हुन। ग्लोबल पोजिशनिङ सिस्टम (GPS) GPS एक उपग्रह आधारित प्रणाली हो जसले पृथ्वीमा कुनै पनि स्थानको सटीक पोजिशन (अवस्थिति) प्रदान गर्छ। GPS ले पृथ्वीको सतहमा बिन्दुको स्थान निर्धारण गर्न सधैं उपग्रहहरूको नेटवर्क प्रयोग गर्दछ। GPS ले प्रयोगकर्ताको स्थानको लम्बाइ र अक्षांश (longitude and latitude) को सटीक जानकारी दिन्छ, जुन पृथ्वीको सतहमा 24 उपग्रहहरूको नेटवर्कद्वारा प्राप्त गरिन्छ।  यात्रा मार्ग निर्देशन, नक्शा बनाउने, अनलाइन रियल-टाइम ट्र...

 कक्षा१२ एकाइ ५ पाठ ९ भुगोल र सामाजिक जिवनमा सुचना प्रविधि तथ्यांक प्राप्तिमा सूचना प्रविधिको प्रयोगले जानकारी संकलन, प्रशोधन, विश्लेषण, र प्रस्तुत गर्न आधुनिक प्रविधिहरूको सहयोग गर्दछ। यसले विभिन्न स्रोतहरूबाट प्राप्त तथ्यांकलाई छिटो, भरपर्दो र कुशल ढंगले व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्छ। स्मार्टफोन, र इन्टरनेटका माध्यमबाट तथ्यांक संकलन र प्रसारण धेरै छिटो हुन्छ। यसले ठूला परिमाणमा तथ्यांकलाई छोटो समयमा जम्मा गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ।प्रविधिको प्रयोगले ठूलो परिमाणका तथ्यांकको विश्लेषण गर्न मद्दत गर्छ। यसले जटिल समस्याहरूको समाधान पत्ता लगाइ समाधान गर्न पनि सहयोग  गर्छ। तथ्यांकको प्रविधिमार्फत स्वत: प्रशोधन गर्दा मानवीय त्रुटिहरू कम हुने सम्भावना हुन्छ, जसले तथ्यांकको शुद्धता सुनिश्चित गर्छ। ग्राफ र रेखाचित्र ग्राफ र रेखाचित्रमा x र y चिन्नहरू दुई अलग-अलग चल (variables) लाई जनाउन प्रयोग गरिन्छ, जहाँ x-अक्ष (horizontal axis) र y -अक्ष (vertical axis) हुन्छ। यी चिन्नहरू प्राय गणितीय समस्याहरू, सांख्यिकीय डेटा, वा भौतिक विज्ञानमा विभिन्न सम्बन्धहरू प्रदर्शन गर्न प्रयोग गरिन्छन्। x-अक्ष क्...

 एकाइ ५ पाठ ८ कक्षा १२ नेपालमा विपत् व्यवस्थापन योजना निर्मण र संयन्त्र नेपालले विपत् व्यवस्थापनका लागि विभिन्न योजना, रणनीति र संयन्त्रहरू विकास गरेको छ। नेपालले विपत् व्यवस्थापनका लागि जापानको सेन्डाईमा आयोजना भएको विश्व सम्मेलनले पारित गरेको राष्ट्रिय विपत् न्यूनीकरण नीति तथा रणनीतिक योजना २०१७-२०३० (सेन्डाई फ्रेमवर्क) लाई अपनाउँदै आएको छ।  प्रकोप (उद्धार) ऐन, २०३९ लागूभएपछि विपत् व्यवस्थापनमा उद्धार तथाराहत कार्य र पूर्वतयारी कार्यलाई जोडदिँदै आएको देखिन्छ । सन् १९९१ माप्राकृतिक विपत् न्यूनीकरण अन्तर्राष्ट्रिय दशकको घोषणापछि विपत् व्यवस्थापनमा पूर्वतयारी कार्यलाई विशेष जोड दिन थालिएको छ । नेपालको संविधानले नागरिकलाई विपतबाट सुरक्षित गराउन सबै तहका सरकारको प्राथमिक दायित्वहुने व्यवस्था गरेको छ । संविधानको अनुसूची ७ मा विपत् व्यवस्थापन सङ्घ र प्रदेश सरकारहरूको संयुक्त अधिकार, अनुसूची ८ ले स्थानीय सरकारको एकल अधिकार र अनुसूची ९ ले सङ्घ, प्रदेश र स्थानीय तहको साझा अधिकारलाई उल्लेख गरेको छ । नेपाल सरकारले विपत् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन ऐन २०७४ सँग सम्बन्धित नियमावली २०७५ ...

 एकाइ ५ पाठ ७ कक्षा१२ विपतका कारण र प्रभाव विपतका कारण र प्रभावहरू निकै विविध हुन्छन्। विपतको उत्पत्ति प्राकृतिक र मानवजन्य दुबै कारणले हुन सक्छ, जसले जनजीवनमा गहिरो प्रभाव पार्न सक्छ। यसका कारणहरूलाई विस्तृत रूपमा व्याख्या गर्दै, विपतका प्रभावहरूमा परेको असरलाई पनि विश्लेषण गर्न सकिन्छ। १. विपतका कारणहरू: क) प्राकृतिक कारणहरू: प्राकृतिक कारणहरूका कारण उत्पन्न हुने विपतहरूलाई प्राकृतिक विपत भनिन्छ। यी घटनाहरू प्रकृतिका स्वाभाविक प्रक्रियाहरूबाट उत्पन्न हुन्छन् र मानिसको नियन्त्रणभन्दा बाहिर हुन्छन्। जलवायु परिवर्तन, हिमताल फुट्ने, र सचेतनाको कमी जस्ता कारणहरूले विपद् उत्पन्न गराउन सक्छन्। यी तीनवटा कारणले वातावरणीय, सामाजिक, र आर्थिक क्षेत्रमा गम्भीर असर पुर्याउने सम्भावना हुन्छ। यहाँ ती प्रत्येकलाई विस्तृत रूपमा व्याख्या गरिएको छ: १. जलवायु परिवर्तन (Climate Change): जलवायु परिवर्तन भनेको लामो समयसम्म पृथ्वीको जलवायुमा हुने परिवर्तन हो, जसलाई मुख्य रूपमा ग्रीनहाउस ग्यासहरूको अत्यधिक उत्सर्जनले उत्पन्न गराएको मानिन्छ। जलवायु परिवर्तनले पृथ्वीको तापक्रम बढाउँछ, जसले विभिन्न प्रकारका...

 एकाइ ५ पाठ ६ कक्षा१२ नेपालमा विपत विपतको अर्थ र परिभाषा: विपत भनेको कुनै पनि प्राकृतिक, मानवजन्य, वा आकस्मिक घटनाका कारण जनधनको ठूलो क्षति हुने स्थिति हो। यसमा मानिसहरूको ज्यान जाने, सम्पत्ति नष्ट हुने, तथा जीवनयापनमा गम्भीर असर पर्ने अवस्था आउँछ। विपतले जनसाधारणको दैनिकी अस्तव्यस्त पार्न सक्छ र यो व्यवस्थापन नगर्दा दीर्घकालीन असर पुर्‍याउँछ। विपतसम्बन्धी शब्दावलीको अर्थ: 1. विपत: कुनै ठुलो प्राकृतिक वा मानवीय घटनाले पुर्याएको जनधनको व्यापक क्षति। यहाँ प्रकोप र विपत सम्बन्धी अन्य महत्वपूर्ण शब्दहरूको अर्थ व्याख्या गरिएको छ: 2. प्रकोप: कुनै प्राकृतिक वा मानवजन्य घटनाले अचानक ठूलो क्षति पुर्याउने अवस्था प्रकोप हो। यो धेरै समय नलागी एकैपटक आउने घटना हो, जसले ठूलो संख्यामा जनधनको क्षति पुर्याउन सक्छ। उदाहरणहरूमा भूकम्प, आँधी, ज्वालामुखी विस्फोट आदि पर्दछन्। 3. संकटासन्नता (Vulnerability): संकटासन्नता भन्नाले कुनै समुदाय, क्षेत्र, वा सम्पत्तिले विपतको असर भोग्ने सम्भावना हो। यसले विपतमा कति क्षति हुन सक्छ भनेर जनाउँछ। उदाहरणका लागि, कमजोर संरचना भएको घर भूकम्पको समयमा संकटासन्न हुन्छ। ...

 कक्षा१२ एकाइ ४ पाठ १वर्तमान विश्वका सामाजिक विविधता र विशेसता  1. सामाजिक विविधता भनेको के हो? समाजमा विभिन्न जाति, धर्म, भाषा, संस्कृति, र परम्पराहरूको सहअस्तित्वलाई सामाजिक विविधता भनिन्छ। 2. ग्लोबलाइजेशन के हो? विश्वभरिका देशहरू बीच आर्थिक, सांस्कृतिक, र राजनीतिक सम्बन्धहरूको वृद्धि प्रक्रियालाई ग्लोबलाइजेशन भनिन्छ। 3. सांस्कृतिक एकरूपता के हो? विभिन्न संस्कृतिहरू बीच समानता र समायोजनको प्रक्रियालाई सांस्कृतिक एकरूपता भनिन्छ। 4. धार्मिक सहिष्णुता किन आवश्यक छ? धार्मिक सहिष्णुताले समाजमा शान्ति, सद्भाव, र एकताको स्थापना गर्न मद्दत गर्छ। 5. जातीय संघर्ष के हो? विभिन्न जातीय समूहहरू बीच उत्पन्न हुने विवाद र द्वन्द्वलाई जातीय संघर्ष भनिन्छ। 6. सामाजिक समावेशीकरण के हो? सबै सामाजिक समूहहरूको समान सहभागिता र अवसर सुनिश्चित गर्ने प्रक्रियालाई सामाजिक समावेशीकरण भनिन्छ। छोटो उत्तर दिनुहोस सामाजिक विविधता भन्नाले के बुझिन्छ? सामाजिक विविधताको महत्व ५ बुद्धामा चर्चा गर्नुहोस्। सामाजिक विविधता भन्नाले समाजमा रहेका विभिन्न जाति, भाषा, धर्म, संस्कृति, परम्परा, र जीवनशैलीहरूको सहअस्तित्...