एकाइ ७ पाठ ४ कक्षा १२ अपाङ्गता र समावेसिकरण अपाङ्गताको परिचय

 एकाइ ७ पाठ ४ कक्षा १२

अपाङ्गता र समावेसिकरण

अपाङ्गताको परिचय

अपाङ्गता भन्नाले जन्मजात वा पछि प्राप्त विभिन्न शारीरिक, मानसिक, बौद्धिक वा इन्द्रियसम्बन्धी कमजोरी जसले व्यक्तिको दैनिक जीवनमा कठिनाइ उत्पन्न गर्छ, त्यसलाई जनाउँछ। अपाङ्गता भएका व्यक्ति समाजमा अन्य व्यक्तिहरू जस्तै अवसर र पहुँचको हकदार भए पनि प्रायः उपेक्षा, भेदभाव र सीमित स्रोतका कारण चुनौतीहरूको सामना गर्न बाध्य हुन्छन्।यस्ता व्यक्तिहरूलाई आत्मसम्मान र समान अवसर प्रदान गर्दै, उनीहरूको लागि अनुकूल वातावरण सिर्जना गर्नु समाजको दायित्व हो।

‘अपाङ्गता भएका र आर्थिक रूपमा विपन्न नागरिकलाई कानुनबमोजिम निःशुल्क उच्च शिक्षा पाउने हक हुनेछ। दृष्टिविहीन नागरिकलाई ब्रेललिपि तथा बहिरा र स्वर र बोलाइसम्बन्धी अपाङ्गता भएका नागरिकलाई सांकेतिक भाषाका माध्यमबाट कानुनबमोजिम निःशुल्क शिक्षा पाउने हक हुनेछ।

अपाङ्गता भएका नागरिकलाई विविधताको पहिचानसहित मर्यादा र आत्मसम्मानपूर्वक जीवनयापन गर्ने तथा सार्वजनिक सेवा र सुविधामा समान पहुँच हुने व्यवस्था हुनेछ।

नेपालको संविधान

“तसर्थ अन्धा, अपाङ्ग, बहिरा तथा सुस्त मनस्थित भएका व्यक्तिलाई नेपालभरिका सम्पूर्ण सार्वजनिक विद्यालय, विश्वविद्यालय तथा तालिम केन्द्रहरूमा निःशुल्क भर्ना गर्न गराई कुनै पनि सेवा शुल्क नलिने र लिन नलगाउने स्पष्ट निर्देशनात्मक आदेश जारी हुनेछ।”

अपाङ्गताको  प्रकार 

1. शारीरिक अपाङ्गता (Physical Disability)

यस प्रकारको अपाङ्गता शरीरको कुनै अंगको काम गर्न नसक्ने अवस्था हो। यसमा हात-खुट्टा नचल्ने, स्पाइनल इन्जुरी वा जन्मजात अंगहरूमा समस्या पर्छ।

उदाहरण: पोलियो, पक्षघात (Paralysis), हात-खुट्टा नभएको अवस्था।

2. दृष्टि सम्बन्धी अपाङ्गता (Visual Impairment)

दृष्टि कमजोर हुनु वा पूर्ण रूपमा आँखा नदेख्ने अवस्था हो। यसमा दृष्टिविहीन (Blindness) वा आंशिक दृष्टिविहीनता समावेश हुन्छ।

उदाहरण: जन्मजात दृष्टिविहीनता, मोतियाबिन्दु।

3. श्रवण सम्बन्धी अपाङ्गता (Hearing Impairment)

यसमा सुन्न नसक्ने वा श्रवण क्षमता कमजोर हुने अवस्था पर्छ। बहिरोपन (Deafness) पूर्ण वा आंशिक हुन सक्छ।

उदाहरण: जन्मजात श्रवण क्षति वा दुर्घटनाबाट कानको क्षति।

4. बोलाइ सम्बन्धी अपाङ्गता (Speech and Language Disability)

यस प्रकारको अपाङ्गतामा व्यक्तिले स्पष्ट बोल्न नसक्ने वा भाषा व्यक्त गर्न कठिन हुने अवस्था समावेश हुन्छ।

उदाहरण: हकलाउने (Stammering), स्वरहीनता, बोलीमा बाधा।

5. मानसिक अपाङ्गता (Mental Disability)

बौद्धिक वा मानसिक विकासमा समस्या भएका व्यक्तिहरू यसमा पर्छन्।

उदाहरण: डाउन सिन्ड्रोम, अटिजम, मानसिक विकासमा ढिलाइ।

6. मनोसामाजिक अपाङ्गता (Psychosocial Disability)

मानसिक स्वास्थ्यका समस्या जसले व्यक्तिको व्यवहार, भावना र दैनिक जीवनमा असर पुर्‍याउँछ।

उदाहरण: डिप्रेशन, स्किजोफ्रेनिया, बाइपोलर डिसअर्डर।

7. स्नायु प्रणाली सम्बन्धी अपाङ्गता (Neurological Disability)

स्नायु प्रणालीमा आएको गडबडीले शरीरको गतिविधि, इन्द्रिय र दैनिक काममा असर पुर्‍याउँछ।

उदाहरण: मिर्गी (Epilepsy), सेरेब्रल पाल्सी।

8. अस्थि तथा मांसपेशी सम्बन्धी अपाङ्गता (Musculoskeletal Disability)

हाडजोर्नी वा मांसपेशीको समस्या जसले हिँड्न, चल्न वा दैनिक कार्य गर्न असक्षम बनाउँछ।

उदाहरण: आर्थ्राइटिस, हड्डी भाँचिएको अवस्थाबाट उत्पन्न समस्या।

9. बहुअपाङ्गता (Multiple Disabilities)

दुई वा बढी अपाङ्गता एकै व्यक्तिमा देखिनु हो।

उदाहरण: दृष्टिविहीनता र शारीरिक अशक्तता एकैपटक।

१. पूर्ण असक्त अपाङ्गता (Completely Disabled):

पूर्ण रूपमा शरीरको कुनै अंग वा प्रणालीले काम नगर्ने अवस्था हो। यसमा व्यक्ति आत्मनिर्भर हुन सक्दैन र दैनिक जीवनका गतिविधिहरूमा पूर्ण रूपमा अरूको सहयोगमा निर्भर हुन्छ।उदाहरण: पूर्ण पक्षघात, गहिरो मानसिक अपाङ्गता, दुईवटा हातखुट्टा नचल्ने अवस्था।

२. अति असक्त अपाङ्गता (Severely Disabled):

व्यक्तिले सीमित रूपमा मात्र काम गर्न सक्छन् तर गम्भीर शारीरिक, मानसिक वा इन्द्रियसम्बन्धी कमजोरीका कारण धेरै गतिविधिहरूमा कठिनाइ भोग्नुपर्छ।

उदाहरण: गम्भीर दृष्टिविहीनता, गहिरो श्रवण क्षति, अर्ध-पक्षघात।

३. मध्यम अपाङ्गता (Moderately Disabled):

शारीरिक वा मानसिक कमजोरी सामान्यभन्दा बढी भए पनि केही हदसम्म काम गर्न सक्ने अवस्था हो। व्यक्तिले थोरै सहयोगको आवश्यकता पाउँछ।

उदाहरण: आंशिक दृष्टि क्षति, हल्का मानसिक अपाङ्गता, एक हात नचल्ने अवस्था।

४. सामान्य अपाङ्गता (Mildly Disabled):

यसमा व्यक्तिको समस्या हल्का हुन्छ र दैनिक कार्यहरू स्वतन्त्र रूपमा गर्न सक्छन्। सामान्य अपाङ्गता भएको व्यक्तिले सामान्य जीवनयापनमा थोरै मात्र कठिनाइ भोग्छ।

उदाहरण: हल्का हिँडाइको समस्या, सामान्य सुन्ने क्षति, हल्का हकलाहट।

यी वर्गीकरणहरूले अपाङ्गताको गम्भीरता अनुसार व्यक्तिको आवश्यक सहयोग र पहुँचको मापन गर्न मद्दत गर्छ।

10. बौद्धिक अपाङ्गता (Intellectual Disability)

व्यक्तिको सिक्ने, सम्झने, समस्याको समाधान गर्ने क्षमता कमजोर हुने अवस्था हो।

उदाहरण: मानसिक ढिलाइ (Intellectual Delay), सिकाइमा कठिनाइ।

प्रत्येक प्रकारको अपाङ्गताले विशेष ध्यान र उचित वातावरणको माग गर्दछ। समान अवसर र पहुँच प्रदान गर्न यस्ता व्यक्तिहरूलाई समावेशी कार्यक्रमको आवश्यक छ।

अपाङ्गताका कारणहरू

अपाङ्गता जन्मजात वा पछि प्राप्त हुन सक्छ। यसका प्रमुख कारणहरू निम्न छन्:

१. जन्मजात कारणहरू (Congenital Causes):

गर्भावस्थामा भएको समस्या वा जन्मका क्रममा अपाङ्गता हुने सम्भावना हुन्छ।

उदाहरणहरू:

आमा-बाबुको अनुवांशिक रोग (Genetic Disorders)

गर्भावस्थामा कुपोषण

औषधिको दुरुपयोग वा विषाक्त पदार्थको असर

गर्भावस्थामा भएको संक्रमण (रुबेला, जण्डिस)

जन्मका बेला चोटपटक वा अक्सिजनको कमी

२. रोगहरूका कारण (Diseases):

केहि गम्भीर रोगहरूले शारीरिक वा मानसिक अपाङ्गता निम्त्याउन सक्छ।

उदाहरणहरू:

पोलियो (Poliomyelitis),कुष्ठरोग (Leprosy),मस्तिष्क ज्वरो (Meningitis),मिर्गी (Epilepsy)मधुमेह (Diabetes) र उच्च रक्तचापले स्नायु प्रणालीमा असर

३. दुर्घटनाका कारण (Accidents):

सडक दुर्घटना, औद्योगिक दुर्घटना वा अन्य चोटपटकका कारण शरीरको अंग गुम्न सक्छ।

उदाहरणहरू: ट्राफिक दुर्घटनाबाट हातखुट्टा गुम्नु,आगोमा जलेर शरीरको काम गर्ने क्षमता गुम्नु,उच्च स्थानबाट खस्दा मेरुदण्डमा चोट

४. पोषणको अभाव (Malnutrition):

आवश्यक पोषण नपाउँदा बालबालिकाको शारीरिक र मानसिक विकासमा असर पर्छ।

उदाहरण: भिटामिन A को कमीले दृष्टिविहीनता, क्याल्सियमको कमीले हड्डी कमजोर

५. वातावरणीय कारण (Environmental Causes):

प्रदूषण, हानिकारक रसायन र विषाक्त पदार्थको असरले अपाङ्गता हुन सक्छ।

उदाहरण: औद्योगिक रसायनले जन्मजात विकृति,जल तथा हावाको प्रदूषणले स्वास्थ्यमा गम्भीर असर

६. मानसिक तनाव र मनोसामाजिक कारणहरू (Psychosocial Causes):

लामो समयको तनाव र मानसिक रोगहरूले मानिसको दैनिक क्रियाकलापमा असर पुर्‍याउन सक्छ।

उदाहरण:डिप्रेशन र स्किजोफ्रेनिया,घरेलु हिंसा वा शोषण

७. उमेर र उमेरजन्य समस्या (Age-related Causes):

उमेर बढ्दै जाँदा हड्डी कमजोर हुने, इन्द्रियहरू कमजोर हुने लगायतका कारण अपाङ्गता हुन सक्छ।

उदाहरण: सुनाइको शक्ति घट्नु,आर्थ्राइटिसले हिँडडुलमा समस्या

८. युद्ध र हिंसा (War and Violence):

युद्ध, आतंकवादी गतिविधि वा हिंसाका कारण मानिसहरूले अंग गुमाउन सक्छन्।

उदाहरण: बम विस्फोटबाट अंगविहीनता,गोली लागेर शरीरमा गम्भीर चोट

९. औषधिको गलत प्रयोग (Drug Abuse):

नशालु पदार्थ र औषधिको दुरुपयोगले शारीरिक र मानसिक समस्या निम्त्याउँछ।

उदाहरण: गर्भावस्थामा मदिरा सेवनले जन्मजात विकृति

लामो समयको नशाको असरले स्नायु प्रणालीको क्षति

१०. प्राकृतिक प्रकोप (Natural Disasters):

भूकम्प, बाढी, पहिरो जस्ता प्रकोपले मानिसहरू अपाङ्ग हुन सक्छन्। उदाहरण: भूकम्पबाट मेरुदण्डको चोट पहिरोमा परेर अंग गुमाउनु

 अपाङ्गता विभिन्न कारणहरूले उत्पन्न हुन सक्छ। यसका रोकथामका लागि जनचेतना, पोषण, स्वास्थ्य सेवा र सुरक्षित वातावरणको व्यवस्था गर्नु अत्यावश्यक छ।

नेपालमा अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूका लागि समावेशीकरणका प्रयासहरू

नेपालमा अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको अधिकार सुनिश्चित गर्न विभिन्न कानुनी, सामाजिक, शैक्षिक तथा आर्थिक पहलहरू गरिएका छन्। यी प्रयासहरू समावेशीकरणको उद्देश्यले ल्याइएका छन्।

१. कानुनी तथा नीतिगत व्यवस्था:

नेपालको संविधान २०७२:

अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई समान अवसर र सम्मानजनक जीवनयापनको हक सुनिश्चित गरिएको छ।

शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी र सामाजिक सुरक्षामा पहुँचको ग्यारेन्टी।

अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूका लागि विशेष कार्यक्रम र सेवा।

अपाङ्गता भएका व्यक्ति संरक्षण ऐन, २०३९ र अपाङ्गता भएका व्यक्ति अधिकार ऐन, २०७४:

अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको अधिकार, रोजगारी, सेवा-सुविधा, भेदभाव विरुद्ध संरक्षण।

सार्वजनिक स्थान र यातायातलाई अपाङ्गमैत्री बनाउने प्रावधान।

अपाङ्गता वर्गीकरण निर्देशिका, २०७३:

अपाङ्गतालाई वर्गीकरण गरी त्यसअनुसार सेवा र सहायता प्रदान गर्ने व्यवस्था।

२. शिक्षा क्षेत्रमा समावेशी प्रयास:

समावेशी शिक्षा कार्यक्रम:

विद्यालयहरूमा अपाङ्गमैत्री पूर्वाधार र शिक्षण सामग्रीको विकास।

अपाङ्गता भएका विद्यार्थीहरूलाई निःशुल्क शिक्षा तथा छात्रवृत्ति।

दृष्टिविहीन विद्यार्थीहरूका लागि ब्रेललिपि र अडियो सामग्री।

विशेष शिक्षा कार्यक्रम:

अपाङ्गता भएका विद्यार्थीहरूका लागि विशेष विद्यालय र शिक्षकहरूको तालिम।

३. स्वास्थ्य र पुनर्स्थापनाका प्रयास:

निःशुल्क स्वास्थ्य सेवा:

अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूका लागि अस्पतालमा निःशुल्क उपचार र औषधि वितरण।

पुनर्स्थापना सेवा, फिजियोथेरापी, अङ्ग प्रत्यर्पण जस्ता सुविधा।

प्रहरीकरण (Rehabilitation) कार्यक्रम:

अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई फिजिकल र मानसिक पुनर्स्थापनाका सेवा उपलब्ध गराउने।

४. रोजगारी र आर्थिक सशक्तिकरण:

रोजगारीमा आरक्षण:

सरकारी तथा निजी क्षेत्रमा अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूका लागि रोजगारीमा विशेष अवसर।

उद्यमशीलता विकासका लागि तालिम र सुलभ ऋणको व्यवस्था।

सीप विकास तालिम:

अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई रोजगारमूलक सीप सिकाउने कार्यक्रम।

५. सामाजिक सुरक्षा र सहायताका कार्यक्रम:

अपाङ्गता भत्ता:

अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई मासिक भत्ता उपलब्ध गराउने व्यवस्था।

पूर्ण अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई अतिरिक्त सुविधा।

सामाजिक सुरक्षाका कार्यक्रम:

अपाङ्गमैत्री यातायात, सार्वजनिक स्थानमा पहुँच सुविधा।

अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई सहायक उपकरण (व्हीलचेयर, बैसाखी, ह्वेयरिङ एड) वितरण।

६. पूर्वाधार विकासमा समावेशी प्रयास:

सार्वजनिक भवन, विद्यालय, अस्पताल, पार्क तथा अन्य स्थानहरूमा अपाङ्गमैत्री र्याम्प, साइन बोर्ड, शौचालय निर्माणको व्यवस्था।

यातायातमा विशेष सिटको व्यवस्था र अपाङ्गता भएका यात्रुहरूका लागि सहुलियत।

७. जनचेतना र संस्थागत पहल:

अपाङ्गता अधिकारका सम्बन्धमा जनचेतना कार्यक्रम।

अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको पक्षमा काम गर्ने विभिन्न राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय संघ-संस्थाहरू (जस्तै: अपाङ्ग महासंघ नेपाल, नेपाल दृष्टिविहीन संघ) द्वारा सहायता र पैरवी।

८. अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिबद्धता:

नेपालले संयुक्त राष्ट्रसंघको अपाङ्गता भएका व्यक्तिका अधिकार सम्बन्धी महासन्धि (CRPD) मा हस्ताक्षर र अनुमोदन गरेको छ।

अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको अधिकार र समान सहभागिता सुनिश्चित गर्न नेपाल अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्ड पालना गर्न प्रयासरत छ।

नेपालमा अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको समावेशीकरणका लागि कानुनी, सामाजिक, आर्थिक तथा शैक्षिक क्षेत्रमा उल्लेखनीय प्रयासहरू गरिएका छन्। यद्यपि, पूर्ण समावेशी समाज निर्माणका लागि अझै धेरै चुनौतीहरू समाधान गर्नु आवश्यक छ।