एकाइ ८ कक्षा १२ पाठ ४

 एकाइ ८  कक्षा १२

 पाठ ४

अति छोटो उत्तर दिनुहोस

१. किशोर-किशोरी भनेको को हो?

किशोर-किशोरी भन्नाले १० देखि १९ वर्ष उमेर समूहका व्यक्तिहरूलाई जनाउँछ।

२. किशोरावस्थाको विशेषता के हो?

किशोरावस्थामा शारीरिक, मानसिक, र भावनात्मक परिवर्तनहरू हुने गर्दछ।

३. किशोर-किशोरीका मुख्य अधिकारहरू के के हुन्?

शिक्षा, स्वास्थ्य, सुरक्षा, र समानताका अधिकार मुख्य हुन्।

४. किशोरावस्थामा स्वास्थ्यको महत्व किन छ?

यो उमेर समूहमा शारीरिक र मानसिक विकास हुने भएकाले उचित स्वास्थ्य सेवा आवश्यक छ।

५. किशोर-किशोरीका कर्तव्यहरू के के हुन्?

आफ्नो स्वास्थ्यको ख्याल राख्नु, समाजमा सकारात्मक योगदान दिनु, र कानुनको पालना गर्नु प्रमुख कर्तव्य हुन्।

छोटो उत्तर दिनुहोस

१. किशोर-किशोरीका अधिकारहरुका प्रकार र तिनको महत्त्व व्याख्या गर्नुहोस्।

उत्तर:

किशोर-किशोरीका अधिकारका प्रकार

1. शिक्षाको अधिकार

किशोर-किशोरीले गुणस्तरीय शिक्षा पाउने अधिकार राख्छन्। यो अधिकारले उनीहरूलाई आत्मनिर्भर र सशक्त बनाउन मद्दत गर्छ।

2. स्वास्थ्यको अधिकार

किशोर-किशोरीले आफ्नो स्वास्थ्य सम्बन्धी उचित जानकारी र सेवा पाउने अधिकार हुन्छ। यसले शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्य सुदृढ गर्न योगदान दिन्छ।

3. समानताको अधिकार

लिङ्ग, जात, धर्म वा अन्य कुनै आधारमा विभेद नगरी समान अवसर र व्यवहार पाउनु किशोर-किशोरीको अधिकार हो।

4. सुरक्षाको अधिकार

उनीहरूलाई कुनै प्रकारको हिंसा, शोषण वा दुर्व्यवहारबाट सुरक्षित राख्नुपर्ने अधिकार छ।

5. अभिव्यक्तिको अधिकार

आफ्नो विचार, भावना र अभिव्यक्ति स्वतन्त्र रूपमा प्रकट गर्ने अधिकार किशोर-किशोरीलाई प्रदान गरिएको छ।

किशोर-किशोरीका अधिकारको महत्त्व

1. समाजको विकास

अधिकारले किशोर-किशोरीलाई शिक्षित र सशक्त बनाउँछ, जसले समाजमा सकारात्मक योगदान पुर्‍याउँछ।

2. व्यक्तिगत सशक्तीकरण

अधिकारले उनीहरूलाई आफ्नो क्षमताबारे जानकार बनाउँदै आत्मनिर्भर हुन सहयोग गर्छ।

3. समता र न्याय सुनिश्चित

विभेदको अन्त्य गरी सबैलाई समान अवसर प्रदान गर्न अधिकार महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

4. स्वास्थ्य र सुरक्षाको सुनिश्चितता

किशोर-किशोरीको राम्रो स्वास्थ्य र हिंसाबाट सुरक्षा सुनिश्चित गर्न अधिकार अनिवार्य हुन्छ।

5. लोकतन्त्रको सुदृढीकरण

अभिव्यक्तिको अधिकारले उनीहरूलाई समाजमा आफ्नो आवाज उठाउन र लोकतान्त्रिक प्रक्रियामा सहभागी हुन सक्षम बनाउँछ।

२. किशोरावस्थामा हुने शारीरिक, मानसिक, र सामाजिक परिवर्तनको वर्णन गर्नुहोस्।

उत्तर:

(क) शारीरिक परिवर्तन:

लम्बाइ, वजन, र शारीरिक संरचनाको विकास।

यौन अंगहरूको विकास।

स्वरमा परिवर्तन।

(ख) मानसिक परिवर्तन:

भावनात्मक अस्थिरता।

नयाँ ज्ञान र सीप प्राप्त गर्न चाहना।

आत्मनिर्भर बन्ने सोच।

(ग) सामाजिक परिवर्तन:

साथीहरूसँग बढी समय बिताउने। परिवारभन्दा बाहिरका मानिसहरूसँग सम्बन्ध विस्तार।

(घ) समाजप्रति जिम्मेवारीको भावना जागृत 

आफु समाजको सद्स्याभयकोले समाजकालागि केहि गर्नु पर्छ भन्ने भावनाको विकास हुन्छ

३. किशोर-किशोरीका कर्तव्यहरू के हुन्? व्याख्या गर्नुहोस्।

उत्तर:

किशोर-किशोरीका कर्तव्यहरू:

1. आफ्नो स्वास्थ्यको ख्याल राख्ने: सन्तुलित आहार, सरसफाइ, र व्यायाम गर्नुपर्छ।

2. पढाइमा ध्यान दिने: शिक्षालाई प्राथमिकता दिएर जीवनमा प्रगति गर्नुपर्छ।

3. समाजप्रति जिम्मेवार बन्ने: आफ्नो समाजको हानी गर्ने कार्य नगर्नु र सकारात्मक योगदान दिनु।

4. कानुनको पालना गर्ने: चोरी, हिंसा, र अन्य गैरकानुनी कार्य नगर्ने।

5. अभिभावकको सम्मान गर्ने: परिवारका सदस्यहरूसँग राम्रो सम्बन्ध राख्नुपर्छ।

४. किशोर-किशोरीको समग्र विकासका लागि राज्यले के भूमिका खेल्नुपर्छ?

उत्तर:

राज्यले किशोर-किशोरीको विकासका लागि निम्न भूमिका खेल्नुपर्छ:

1. शिक्षा: गुणस्तरीय र निःशुल्क शिक्षा उपलब्ध गराउनु।

2. स्वास्थ्य: किशोरहरूको स्वास्थ्यका लागि पोषणयुक्त खाना र स्वास्थ्य सेवा उपलब्ध गराउनु।

3. सुरक्षा: बालश्रम, बालविवाह, तथा हिंसाका घटनाबाट बचाउन कानुनी व्यवस्था।

4. स्वावलम्बनका अवसर: सीपमूलक तालिम र रोजगारीका अवसर प्रदान गर्नु।

5. जनचेतना कार्यक्रम: किशोर-किशोरीका अधिकारबारे जानकारी दिने।

५. किशोर-किशोरीको जीवनलाई सफल बनाउनका लागि शिक्षा र स्वास्थ्यको योगदान वर्णन गर्नुहोस्।

उत्तर:

शिक्षाको योगदान:

शिक्षा व्यक्तिलाई ज्ञानवान, आत्मनिर्भर, र जिम्मेवार नागरिक बनाउँछ।

किशोर-किशोरीले जीवनका चुनौती सामना गर्न आवश्यक सीप र क्षमताको विकास गर्छ।

स्वास्थ्यको योगदान:

राम्रो स्वास्थ्यले शारीरिक र मानसिक विकासमा सघाउँछ।

स्वस्थ किशोर-किशोरीले पढाइमा राम्रो गर्न सक्छन् र समाजका लागि सकारात्मक भूमिका खेल्छन्।

६. किशोर-किशोरीले कर्तव्य पालना नगर्दा हुने असरहरू उल्लेख गर्नुहोस

किशोर-किशोरीले कर्तव्य पालना नगर्दा हुने असरहरू 

किशोर-किशोरीले आफ्नो कर्तव्य पालन नगर्दा उनीहरूको व्यक्तिगत जीवन, समाज, र देशमा नकारात्मक प्रभाव पर्न सक्छ। मुख्य असरहरू यस प्रकार छन्:

1. शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यमा समस्या:

स्वास्थ्यप्रति लापरवाही गर्दा पोषणको कमी, रोग, र कमजोरीको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ।

मानसिक तनाव र अस्थिरता बढ्न सक्छ।

2. शैक्षिक जीवनमा असफलता:

अध्ययनमा ध्यान नदिँदा कमजोर नतिजा आउने र भविष्यमा रोजगारको अवसर गुम्ने जोखिम हुन्छ।

3. आपराधिक गतिविधिमा संलग्नता:

अनुशासनहीन जीवनले चोरी, हिंसा, लागुऔषध दुव्र्यसनजस्ता आपराधिक क्रियाकलापतर्फ प्रेरित गर्न सक्छ।

4. परिवार र समाजसँग टकराव:

अभिभावक र समाजप्रति सम्मान नभएमा सम्बन्ध बिग्रने र समाजबाट अलग हुने सम्भावना हुन्छ।

5. देशको विकासमा बाधा:

जिम्मेवारीको भावना नहुँदा देशको भविष्यप्रति योगदान गर्न असफल हुन्छन्।

6. नैतिक र सामाजिक मूल्यको ह्रास:

असल आचरण र नैतिकता गुम्दा समाजमा नकारात्मक प्रभाव पर्छ।

कर्तव्य पालन नगर्दा किशोर-किशोरी मात्र होइन, परिवार, समाज, र देशसमेत प्रभावित हुन्छ। त्यसैले आफ्नो जिम्मेवारीबोध गरी कर्तव्य पालन गर्नु अपरिहार्य छ।

 लामो उत्तर दिनुहोस 

प्रश्न: किशोर-किशोरीका अधिकार र कर्तव्य एकअर्काका पूरक हुन्। व्याख्या गर्नुहोस्।

उत्तर:

किशोर-किशोरीका अधिकार र कर्तव्य एकअर्कालाई परिपूर्ण बनाउने तत्व हुन्। अधिकारको संरक्षण र कर्तव्यको पालनले मात्र उनीहरूको जीवनमा सन्तुलन, शान्ति, र समृद्धि ल्याउन सकिन्छ। समाज र राज्यले उनीहरूको अधिकार सुनिश्चित गर्नुपर्छ भने किशोर-किशोरीले आफ्नो कर्तव्य पालन गर्नुपर्छ। अधिकार र कर्तव्यको सन्तुलनले मात्र जिम्मेवार नागरिक निर्माण गर्न सकिन्छ।

यसलाइ पुस्टि गर्ने केहि तथ्यहरुलाइ बुंद्धागत रुपमा निम्न अनुसर उल्लेख गर्न सकिन्छ

क) सन्तुलनको आवश्यकता: अधिकार र कर्तव्यले जीवनलाई सन्तुलित बनाउँछ। अधिकारले अवसर दिन्छ भने कर्तव्यले ती अवसरको सदुपयोग गर्न प्रेरित गर्छ। 

ख) समाज र व्यक्तिगत विकासमा सहयोग: अधिकारको सदुपयोग र कर्तव्यको पालनले मात्र समाजमा योगदान दिन सकिन्छ।

ग) अनुशासन र जिम्मेवारी: 

अधिकारले स्वतन्त्रता दिन्छ भने कर्तव्यले त्यस स्वतन्त्रतालाई अनुशासन र जिम्मेवारीभित्र राख्छ।

घ) दुरुपयोग रोक्न: अधिकारको दुरुपयोग हुँदा कर्तव्य पालन नगर्ने बानीले समाज र व्यक्तिमा नकारात्मक प्रभाव पर्छ।

ङ) जिम्मेवार नागरिक निर्माण:

अधिकार र कर्तव्यको सन्तुलनले मात्र रास्ट्रलाइ आवस्यक जिम्मेवार नागरिक निर्माण गर्न सकिन्छ।

किशोर-किशोरीका अधिकार र कर्तव्यका पक्षहरू उल्लेख गर्नुहोस

किशोर-किशोरीका कर्तव्यका पक्षहरू:

अधिकारको उपयोग गर्ने क्रममा किशोर-किशोरीले आफ्नो जिम्मेवारीबोध पनि गर्नुपर्छ।

1. आफ्नो स्वास्थ्यको ख्याल राख्ने:

सन्तुलित आहार, सरसफाइ, र व्यायाममा ध्यान दिनु कर्तव्य हो। जोखिमपूर्ण व्यवहारबाट टाढा रहनुपर्छ।

2. पढाइमा ध्यान दिने:

अध्ययनलाई प्राथमिकता दिएर जिम्मेवार विद्यार्थी बन्नु।शिक्षाको सही उपयोग गर्दै आफ्ना क्षमता विस्तार गर्नुपर्छ।3. कानुन र समाजको सम्मान गर्ने:

चोरी, हिंसा, र अन्य गैरकानुनी कार्य नगर्नु।

समाजका नियम र परम्परालाई सम्मान गर्दै सह अस्तित्वको भावना विकास गर्नु।

4. सकारात्मक योगदान दिने:

समाज र देशको विकासका लागि सक्रिय भूमिका निर्वाह गर्नु। व्यक्तित्व विकासका लागि मेहनत गर्नुपर्छ।

अधिकारका पक्षहरु

किशोर-किशोरीलाई आफ्नो विकासका लागि केही मौलिक अधिकार सुनिश्चित गरिएका छन्।

1. शिक्षाको अधिकार:

गुणस्तरीय शिक्षा पाउने अवसरले उनीहरूको ज्ञान र सीपलाई उचाइमा पुर्याउँछ। शिक्षा जीवन सफल बनाउन महत्वपूर्ण माध्यम हो।

2. स्वास्थ्यको अधिकार:

किशोर-किशोरीको स्वास्थ्य र पोषणको ख्याल राख्नुपर्ने अधिकार छ। उनीहरूलाई रोग, अशिक्षा, र कमजोरीबाट जोगाउन स्वास्थ्य सेवा अपरिहार्य छ।

3. सुरक्षाको अधिकार:

किशोर-किशोरीलाई बालश्रम, बालविवाह, तथा यौन शोषणबाट सुरक्षित राख्न कानुनी व्यवस्था हुनुपर्छ उनीहरूको आत्मसम्मानको रक्षा राज्य र समाजले गर्नुपर्छ।4. अभिव्यक्तिको अधिकार:

आफ्ना विचार राख्न र सही कुरा भन्न पाउने स्वतन्त्रता।उनीहरूको विचारलाई समाज र राज्यले सम्मान गर्नुपर्छ।

किशोर-किशोरी जीवनको संवेदनशील र महत्त्वपूर्ण अवस्था हो, जहाँ उनीहरू आफ्नो शारीरिक, मानसिक, सामाजिक, र नैतिक विकासको प्रक्रियामा हुन्छन्। यस उमेरमा अधिकार र कर्तव्यको सन्तुलनले उनीहरूको समग्र व्यक्तित्व निर्माणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। अधिकारले उनीहरूको आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्छ भने कर्तव्यले जिम्मेवारीको भावना विकास गर्छ।

२. किन किशोरावस्तालाइ मानसिक, शारिरिक,सामाजिक र बौद्धिक दृस्टिले संम्वेदनसिल मानिन्छ?किशोरावस्थामा उत्पन्न हुने सम्वेग व्यावस्थापनका तरिका उल्लेख गर्नुहोस।

किशोरावस्थालाई मानसिक, शारीरिक, सामाजिक र बौद्धिक दृष्टिले संवेदनशील मानिनुको कारण

किशोरावस्था करिब ११/१२ वर्षदेखि १९/२० वर्षसम्मको उमेर समूहलाई बुझाइन्छ। यस समयमा बाल्यकालबाट युवावस्थामा रूपान्तरण भइरहन्छ, जसका कारण किशोरहरू शारीरिक, मानसिक, सामाजिक, र बौद्धिक रूपमा धेरै परिवर्तनहरूको सामना गर्छन्।

१. मानसिक संवेदनशीलता

किशोरावस्थामा मस्तिष्कको विकास तीव्र रूपमा हुन्छ, जसका कारण उनीहरू भावनात्मक रूपमा अस्थिर हुन सक्छन्।

आत्मपहिचान (self-identity) खोज्ने क्रममा उनीहरू मानसिक तनाव, आत्मविश्वासको कमी वा अत्यधिक आत्मविश्वासको समस्या भोग्न सक्छन्।

साथीहरू वा समाजले गर्ने प्रतिक्रिया (positive or negative feedback) उनीहरूको मानसिक स्वास्थ्यमा ठूलो असर पार्न सक्छ।

अध्ययनको दबाब, भविष्यको चिन्ता, र निर्णय लिने क्षमताको विकासका कारण उनीहरू दुविधामा रहन सक्छन्।

२. शारीरिक संवेदनशीलता

किशोरावस्थामा शरीरमा विभिन्न प्रकारका जैविक परिवर्तनहरू (hormonal changes) हुन्छन्, जसले उनीहरूको विकासलाई प्रत्यक्ष असर गर्छ।

केटा तथा केटीहरू दुवैको शरीरको आकृति परिवर्तन हुन्छ, जस्तै कद बढ्नु, आवाज परिवर्तन हुनु, मासु तथा हड्डीको वृद्धि हुनु, योन अङ्ग परिपक्क हुनु आदि।

यस चरणमा स्वस्थकर खाना, शारीरिक व्यायाम, र राम्रो जीवनशैली अपनाउनु आवश्यक हुन्छ।

यौन शिक्षा आवश्यक हुन्छ, किनभने किशोरहरू यौन सम्बन्धी जिज्ञासा राख्छन् र सही जानकारी नपाउँदा गलत निर्णय गर्न सक्ने सम्भावना रहन्छ।

३. सामाजिक संवेदनशीलता

किशोर किशोरिहरू सामाजिक सम्बन्धहरूमा बढी रुचि राख्छन्, विशेषगरी साथीहरूको समूहमा सामेल हुन चाहन्छन्।

साथीहरूबाट अस्वीकृति (rejection) पाउँदा वा परिवारले उनीहरूको भावना बुझ्न नसक्दा मानसिक तनाव हुन सक्छ।

सामाजिक सञ्जाल (social media) को प्रभाव धेरै हुन्छ, जसले सकारात्मक वा नकारात्मक असर पार्न सक्छ।

यो उमेरमा गलत समूहमा परेमा लागुपदार्थको दुर्व्यसन, अपराधिक क्रियाकलापमा संलग्न हुने सम्भावना हुन्छ।

४. बौद्धिक संवेदनशीलता

किशोर किशोरिहरू जिज्ञासु हुन्छन्, नयाँ कुरा सिक्न चाहन्छन्, तर कहिलेकाहीँ विद्रोही (rebellious) व्यवहार पनि देखाउन सक्छन्।

उनीहरू आफ्नो निर्णय आफैं लिन चाहन्छन्, तर अनुभवको कमीले गलत निर्णय लिन सक्छन्।

अध्ययनको चाप बढ्ने, परीक्षा र भविष्यको चिन्ताले मानसिक तनाव उत्पन्न गर्न सक्छ।

नयाँ प्रविधि, विज्ञान, र सामाजिक मूल्यहरू बुझ्ने क्रम जारी रहन्छ, जसले उनीहरूको सोचाइलाई फरक ढंगले विकास गराउँछ।

किशोरावस्थामा उत्पन्न हुने संवेग व्यवस्थापनका तरिका

किशोर किशोरिहरूले विभिन्न भावनात्मक चुनौतीहरूको सामना गर्नुपर्छ, जस्तै खुशी, रिस, डर, तनाव, हीन भावना (inferiority complex), आदि। यी संवेगहरूको सही व्यवस्थापन गर्न निम्नलिखित उपायहरू प्रभावकारी हुन सक्छन्:

१. आत्मनियन्त्रण (Self-Control) को विकास

रिस उठ्दा तुरुन्तै प्रतिक्रिया नजनाउने, बरु केहीबेर सोचेर प्रतिक्रिया दिने।

गहिरो सास फेर्ने, ध्यान (meditation) गर्ने जस्ता उपायहरू अपनाउने।

२. सकारात्मक सोच (Positive Thinking) अपनाउने

आफूलाई कमजोर सम्झनेभन्दा आफूले गरेका राम्रो कामहरूको सूची बनाउने।

समस्या समाधान गर्न सकारात्मक दृष्टिकोण राख्ने।

३. भावनाहरू अभिव्यक्त गर्ने (Expressing Emotions)

परिवार, साथीसंगी वा विश्वासिलो व्यक्तिसँग आफ्ना भावना खुलेर साट्ने।

डायरी लेख्ने, कला, सङ्गीत, वा खेलकुद जस्ता गतिविधिहरूमा संलग्न हुने।

४. समाजसँग राम्रो सम्बन्ध बनाउने

असल साथीहरूसँग संगत गर्ने।

सामाजिक कार्यहरूमा भाग लिएर सकारात्मक वातावरण सिर्जना गर्ने।

५. तनाव व्यवस्थापन (Stress Management) गर्ने

व्यायाम गर्ने, योग वा ध्यान गर्ने।

समय व्यवस्थापन (Time Management) गरी अध्ययन र मनोरञ्जनको सन्तुलन राख्ने।

६. गलत प्रभावहरूबाट जोगिने

लागुपदार्थ, धूम्रपान, मदिरा सेवन जस्ता हानिकारक चीजहरूबाट टाढा रहने।

सामाजिक सञ्जालको सही प्रयोग गर्ने, गलत सूचना वा दबाबबाट जोगिने।

७. परामर्श लिने (Seeking Guidance)

अभिभावक, शिक्षक वा मानसिक स्वास्थ्य विज्ञसँग परामर्श गर्ने।

आवश्यकता परेमा मनोवैज्ञानिक वा परामर्शदाता (counselor) सँग कुराकानी गर्ने।

किशोरावस्था जीवनको अत्यन्त महत्वपूर्ण चरण हो, जहाँ मानसिक, शारीरिक, सामाजिक र बौद्धिक परिवर्तनहरू तीव्र रूपमा हुन्छन्। यदि सही मार्गदर्शन, आत्मनियन्त्रण, र सकारात्मक सोच अपनाइयो भने, किशोरहरूले आफ्नो भविष्य राम्रोसँग निर्माण गर्न सक्छन्। संवेग व्यवस्थापनका सही तरिकाहरू अपनाएर किशोरहरूले जीवनमा सफलता प्राप्त गर्न सक्छन्।