GO TO HOME PAGE FORUM FOR SOCIAL STUDIES

---

 पाठ :१ एकाइ ६ कक्षा१२ नेपालको इतिहास नेपालको प्राचीन इतिहास नेपालको इतिहासको काल विभाजन प्राचीन काल वि.सं. ९३६ भन्दा अघि नेपाल संवत् सुरु हुनुअघि मध्य काल वि.सं. ९३६ देखि १८२५सम्म  नेपाल संवत् सुरु भएदेखि नेपाल एकीकरणका क्रममा पृथ्वीनारायणशाहबाट कान्तिपुर विजय नभएसम्म आधुनिक काल वि.सं. १८२५ देखि हालसम्म  पृथ्वीनारायणशाहबाट काठमाडौँ विजय भएदेखि हालसम्म नेपाल गौरवशाली इतिहास बोकेको देश हो । नेपालको इतिहास निकै प्राचीन मानिन्छ । नेपाललाई सत्ययुगमा सत्यवती, त्रेतायुगमा तपोवन र द्वापरयुगमा मुक्तिसोपान भनिन्थ्यो । पौराणिक कालका विभिन्न ग्रन्थमा नेपाल नाम उल्लेख भएबाट नेपालको इतिहास निकै प्राचीन भएको अनुमान लगाउन सकिन्छ। पश्चिम नेपालको बुटवलक्षेत्रमा पाइएको रामापिथेकस मानवको अवशेषले एक करोड वर्ष भन्दा अगाडिदेखि नै नेपालमा मानवको बसोबास सुरु भइसकेको तथ्य पुष्टि हुन्छ । नेपाल विभिन्न ऋषिमुनिहरूको तपोभूमिकारूपमा रहेको थियो । कौशिक, बाल्मीकिलगायतका सयौँ ऋषिमुनिले यहाँ आई तपस्या गर्थे । यहाँ बेलाबखतमा विपश्वी बुद्ध, शिखी बुद्ध, विश्वभू बुद्ध, मञ्जुश्री बोधिसत्व, क्रकुच्छन्द बुद्धजस्...

 एकाइ ५ पाठ १० कक्षा १२ भौगोलिक सूचना प्रणाली (GIS) को परिचय: GIS एक प्रणाली हो जसले भू-स्थानसँग सम्बन्धित  तथ्याङ्क सङ्कलन, विश्लेषण, र दृश्यात्मक रूपमा प्रस्तुत गर्न प्रयोग गरिन्छ। यसले विभिन्न प्रकारका भू-स्थानिक जानकारीलाई समेटेर, नक्सा, ग्राफ, र अन्य दृश्यात्मक उपकरणहरूको रूपमा प्रस्तुत गर्छ। GIS ले तथ्याङ्क लाई स्थान अनुसार विश्लेषण गर्न मद्दत गर्छ, जसले गर्दा निर्णय लिने प्रक्रियामा मद्दत गर्छ। शहरी योजना, परिवहन व्यवस्थापन, वातावरणीय विश्लेषण, र आपतकालीन व्यवस्थापनमा प्रयोग गरिन्छ। यसको पहिलो प्रयोग रोजर तिमिल्सिनले सन १९६२ मा गरेका हुन। ग्लोबल पोजिशनिङ सिस्टम (GPS) GPS एक उपग्रह आधारित प्रणाली हो जसले पृथ्वीमा कुनै पनि स्थानको सटीक पोजिशन (अवस्थिति) प्रदान गर्छ। GPS ले पृथ्वीको सतहमा बिन्दुको स्थान निर्धारण गर्न सधैं उपग्रहहरूको नेटवर्क प्रयोग गर्दछ। GPS ले प्रयोगकर्ताको स्थानको लम्बाइ र अक्षांश (longitude and latitude) को सटीक जानकारी दिन्छ, जुन पृथ्वीको सतहमा 24 उपग्रहहरूको नेटवर्कद्वारा प्राप्त गरिन्छ।  यात्रा मार्ग निर्देशन, नक्शा बनाउने, अनलाइन रियल-टाइम ट्र...

 कक्षा१२ एकाइ ५ पाठ ९ भुगोल र सामाजिक जिवनमा सुचना प्रविधि तथ्यांक प्राप्तिमा सूचना प्रविधिको प्रयोगले जानकारी संकलन, प्रशोधन, विश्लेषण, र प्रस्तुत गर्न आधुनिक प्रविधिहरूको सहयोग गर्दछ। यसले विभिन्न स्रोतहरूबाट प्राप्त तथ्यांकलाई छिटो, भरपर्दो र कुशल ढंगले व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्छ। स्मार्टफोन, र इन्टरनेटका माध्यमबाट तथ्यांक संकलन र प्रसारण धेरै छिटो हुन्छ। यसले ठूला परिमाणमा तथ्यांकलाई छोटो समयमा जम्मा गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ।प्रविधिको प्रयोगले ठूलो परिमाणका तथ्यांकको विश्लेषण गर्न मद्दत गर्छ। यसले जटिल समस्याहरूको समाधान पत्ता लगाइ समाधान गर्न पनि सहयोग  गर्छ। तथ्यांकको प्रविधिमार्फत स्वत: प्रशोधन गर्दा मानवीय त्रुटिहरू कम हुने सम्भावना हुन्छ, जसले तथ्यांकको शुद्धता सुनिश्चित गर्छ। ग्राफ र रेखाचित्र ग्राफ र रेखाचित्रमा x र y चिन्नहरू दुई अलग-अलग चल (variables) लाई जनाउन प्रयोग गरिन्छ, जहाँ x-अक्ष (horizontal axis) र y -अक्ष (vertical axis) हुन्छ। यी चिन्नहरू प्राय गणितीय समस्याहरू, सांख्यिकीय डेटा, वा भौतिक विज्ञानमा विभिन्न सम्बन्धहरू प्रदर्शन गर्न प्रयोग गरिन्छन्। x-अक्ष क्...

 एकाइ ५ पाठ ८ कक्षा १२ नेपालमा विपत् व्यवस्थापन योजना निर्मण र संयन्त्र नेपालले विपत् व्यवस्थापनका लागि विभिन्न योजना, रणनीति र संयन्त्रहरू विकास गरेको छ। नेपालले विपत् व्यवस्थापनका लागि जापानको सेन्डाईमा आयोजना भएको विश्व सम्मेलनले पारित गरेको राष्ट्रिय विपत् न्यूनीकरण नीति तथा रणनीतिक योजना २०१७-२०३० (सेन्डाई फ्रेमवर्क) लाई अपनाउँदै आएको छ।  प्रकोप (उद्धार) ऐन, २०३९ लागूभएपछि विपत् व्यवस्थापनमा उद्धार तथाराहत कार्य र पूर्वतयारी कार्यलाई जोडदिँदै आएको देखिन्छ । सन् १९९१ माप्राकृतिक विपत् न्यूनीकरण अन्तर्राष्ट्रिय दशकको घोषणापछि विपत् व्यवस्थापनमा पूर्वतयारी कार्यलाई विशेष जोड दिन थालिएको छ । नेपालको संविधानले नागरिकलाई विपतबाट सुरक्षित गराउन सबै तहका सरकारको प्राथमिक दायित्वहुने व्यवस्था गरेको छ । संविधानको अनुसूची ७ मा विपत् व्यवस्थापन सङ्घ र प्रदेश सरकारहरूको संयुक्त अधिकार, अनुसूची ८ ले स्थानीय सरकारको एकल अधिकार र अनुसूची ९ ले सङ्घ, प्रदेश र स्थानीय तहको साझा अधिकारलाई उल्लेख गरेको छ । नेपाल सरकारले विपत् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन ऐन २०७४ सँग सम्बन्धित नियमावली २०७५ ...

 एकाइ ५ पाठ ७ कक्षा१२ विपतका कारण र प्रभाव विपतका कारण र प्रभावहरू निकै विविध हुन्छन्। विपतको उत्पत्ति प्राकृतिक र मानवजन्य दुबै कारणले हुन सक्छ, जसले जनजीवनमा गहिरो प्रभाव पार्न सक्छ। यसका कारणहरूलाई विस्तृत रूपमा व्याख्या गर्दै, विपतका प्रभावहरूमा परेको असरलाई पनि विश्लेषण गर्न सकिन्छ। १. विपतका कारणहरू: क) प्राकृतिक कारणहरू: प्राकृतिक कारणहरूका कारण उत्पन्न हुने विपतहरूलाई प्राकृतिक विपत भनिन्छ। यी घटनाहरू प्रकृतिका स्वाभाविक प्रक्रियाहरूबाट उत्पन्न हुन्छन् र मानिसको नियन्त्रणभन्दा बाहिर हुन्छन्। जलवायु परिवर्तन, हिमताल फुट्ने, र सचेतनाको कमी जस्ता कारणहरूले विपद् उत्पन्न गराउन सक्छन्। यी तीनवटा कारणले वातावरणीय, सामाजिक, र आर्थिक क्षेत्रमा गम्भीर असर पुर्याउने सम्भावना हुन्छ। यहाँ ती प्रत्येकलाई विस्तृत रूपमा व्याख्या गरिएको छ: १. जलवायु परिवर्तन (Climate Change): जलवायु परिवर्तन भनेको लामो समयसम्म पृथ्वीको जलवायुमा हुने परिवर्तन हो, जसलाई मुख्य रूपमा ग्रीनहाउस ग्यासहरूको अत्यधिक उत्सर्जनले उत्पन्न गराएको मानिन्छ। जलवायु परिवर्तनले पृथ्वीको तापक्रम बढाउँछ, जसले विभिन्न प्रकारका...

 एकाइ ५ पाठ ६ कक्षा१२ नेपालमा विपत विपतको अर्थ र परिभाषा: विपत भनेको कुनै पनि प्राकृतिक, मानवजन्य, वा आकस्मिक घटनाका कारण जनधनको ठूलो क्षति हुने स्थिति हो। यसमा मानिसहरूको ज्यान जाने, सम्पत्ति नष्ट हुने, तथा जीवनयापनमा गम्भीर असर पर्ने अवस्था आउँछ। विपतले जनसाधारणको दैनिकी अस्तव्यस्त पार्न सक्छ र यो व्यवस्थापन नगर्दा दीर्घकालीन असर पुर्‍याउँछ। विपतसम्बन्धी शब्दावलीको अर्थ: 1. विपत: कुनै ठुलो प्राकृतिक वा मानवीय घटनाले पुर्याएको जनधनको व्यापक क्षति। यहाँ प्रकोप र विपत सम्बन्धी अन्य महत्वपूर्ण शब्दहरूको अर्थ व्याख्या गरिएको छ: 2. प्रकोप: कुनै प्राकृतिक वा मानवजन्य घटनाले अचानक ठूलो क्षति पुर्याउने अवस्था प्रकोप हो। यो धेरै समय नलागी एकैपटक आउने घटना हो, जसले ठूलो संख्यामा जनधनको क्षति पुर्याउन सक्छ। उदाहरणहरूमा भूकम्प, आँधी, ज्वालामुखी विस्फोट आदि पर्दछन्। 3. संकटासन्नता (Vulnerability): संकटासन्नता भन्नाले कुनै समुदाय, क्षेत्र, वा सम्पत्तिले विपतको असर भोग्ने सम्भावना हो। यसले विपतमा कति क्षति हुन सक्छ भनेर जनाउँछ। उदाहरणका लागि, कमजोर संरचना भएको घर भूकम्पको समयमा संकटासन्न हुन्छ। ...

 कक्षा१२ एकाइ ४ पाठ १वर्तमान विश्वका सामाजिक विविधता र विशेसता  1. सामाजिक विविधता भनेको के हो? समाजमा विभिन्न जाति, धर्म, भाषा, संस्कृति, र परम्पराहरूको सहअस्तित्वलाई सामाजिक विविधता भनिन्छ। 2. ग्लोबलाइजेशन के हो? विश्वभरिका देशहरू बीच आर्थिक, सांस्कृतिक, र राजनीतिक सम्बन्धहरूको वृद्धि प्रक्रियालाई ग्लोबलाइजेशन भनिन्छ। 3. सांस्कृतिक एकरूपता के हो? विभिन्न संस्कृतिहरू बीच समानता र समायोजनको प्रक्रियालाई सांस्कृतिक एकरूपता भनिन्छ। 4. धार्मिक सहिष्णुता किन आवश्यक छ? धार्मिक सहिष्णुताले समाजमा शान्ति, सद्भाव, र एकताको स्थापना गर्न मद्दत गर्छ। 5. जातीय संघर्ष के हो? विभिन्न जातीय समूहहरू बीच उत्पन्न हुने विवाद र द्वन्द्वलाई जातीय संघर्ष भनिन्छ। 6. सामाजिक समावेशीकरण के हो? सबै सामाजिक समूहहरूको समान सहभागिता र अवसर सुनिश्चित गर्ने प्रक्रियालाई सामाजिक समावेशीकरण भनिन्छ। छोटो उत्तर दिनुहोस सामाजिक विविधता भन्नाले के बुझिन्छ? सामाजिक विविधताको महत्व ५ बुद्धामा चर्चा गर्नुहोस्। सामाजिक विविधता भन्नाले समाजमा रहेका विभिन्न जाति, भाषा, धर्म, संस्कृति, परम्परा, र जीवनशैलीहरूको सहअस्तित्...

 कक्षा१२ एकाइ ४ पाठ २ सामाजिक सम्वन्धको विकास र सामाजिक अन्तरनिर्भता 1. सामाजिक सम्बन्ध के हो? व्यक्तिहरू बीचको अन्तर्क्रिया र सम्बन्धलाई सामाजिक सम्बन्ध भनिन्छ। 2. सामाजिक सम्बन्धको विकास कसरी हुन्छ? सामाजिक सम्बन्धहरू व्यक्तिहरू बीचको अन्तर्क्रिया, सहयोग, र समझदारीबाट विकास हुन्छन्। 3. सामाजिक अन्तरनिर्भरता के हो? समाजका सदस्यहरू एकअर्कामा निर्भर रहने अवस्थालाई सामाजिक अन्तरनिर्भरता भनिन्छ। 4. सामाजिक अन्तरनिर्भरता किन आवश्यक छ? यसले समाजमा सहयोग, समझदारी, र एकता बढाउँछ। 5. सामाजिक सम्बन्धको उदाहरण दिनुहोस्। परिवार, साथीभाई, र सहकर्मीहरू बीचको सम्बन्ध। 6. सामाजिक अन्तरनिर्भरताको उदाहरण के हो? कृषकले अन्न उत्पादन गर्छन्, जसलाई उपभोक्ताहरूले उपभोग गर्छन्। 7. सामाजिक सम्बन्ध र अन्तरनिर्भरता बीचको सम्बन्ध के हो? दुवै एकअर्कामा आधारित छन्; सम्बन्धले अन्तरनिर्भरता बढाउँछ, र अन्तरनिर्भरता सम्बन्धलाई मजबुत बनाउँछ। 8. सामाजिक सम्बन्धको विकासमा सञ्चारको भूमिका के हो? प्रभावकारी सञ्चारले समझदारी र विश्वास बढाई सम्बन्धलाई मजबुत बनाउँछ। गार्हपत्य,आहवनिय,र विदथ भन्नाले के बुझिन्छ?  गार्हप...

  कक्षा १२ एकाइ ४ पाठ ३ जीवन दर्शन सामाजिक मुल्य मान्यता र सामाजिक ब्यावहार ओटा अति छोटो प्रस्न 1. प्रश्न: दर्शन भन्नाले के बुझिन्छ? उत्तर: प्रकृति, ईश्वर, ज्ञान, विज्ञान, वस्तु, जीवन र चेतनाका सम्बन्धमा विवेचना तथा विश्लेषण गर्ने विद्या।  2. प्रश्न: विश्वदृष्टिकोण भन्नाले के बुझिन्छ? उत्तर: विश्व वा जगतको अवलोकन र विश्लेषण गरी बनाइएको धारणा।  3. प्रश्न: दर्शनको मुख्य क्षेत्रहरू कुन-कुन हुन्? उत्तर: तत्वज्ञान, ज्ञानमीमांसा, सत्वमीमांसा, तर्कशास्त्र, नीतिशास्त्र, सौन्दर्यमीमांसा।  4. प्रश्न: दर्शनको अध्ययनले के-कस्ता क्षमता विकास गर्छ? उत्तर: तथ्यको पहिचान, तर्कको प्रयोग, समालोचनात्मक विचार गर्ने क्षमता।  5. प्रश्न: दर्शनको अध्ययन किन आवश्यक छ? उत्तर: जीवनका उद्देश्य, कर्तव्य र लक्ष्यबारे स्पष्टता ल्याउन।  6. प्रश्न: दर्शनले दैनिक जीवनमा के प्रदान गर्छ? उत्तर: सुसूचित निर्णय गर्ने क्षमता र नैतिक मार्गदर्शन।  7. प्रश्न: समतामूलक दृष्टिकोण भन्नाले के बुझिन्छ? उत्तर: व्यक्ति वा समुदायलाई भेदभाव नगरी समान दृष्टिले हेर्ने दृष्टिकोण।  8. प्रश्न: दर्शनको ...

 कक्षा १२ एकाइ ४ पाठ ४ दैनक जीवनमा दर्शनको उपयोगिता 1. प्रश्न: दर्शन भनेको के हो? उत्तर: जीवन र जगत तथा चेतनाको गहिरो अध्ययन गर्ने विधा दर्शन हो। 2. प्रश्न: दैनिक जीवनमा दर्शनको मुख्य उपयोगिता के हो? उत्तर: नैतिक मूल्य र आत्मचिन्तनमार्फत निर्णयमा मार्गदर्शन गर्नु हो। 3. प्रश्न: दर्शनले मानसिक शान्ति कसरी प्रदान गर्छ? उत्तर: आत्मज्ञान र विचारको सम्यक् विवेचनबाट मानसिक शान्ति प्रदान गर्छ। 4. प्रश्न: दर्शनले सही र गलतको भेद कसरी स्पष्ट गर्छ? उत्तर: दर्शनले नैतिक मूल्य र तर्कको सहायताले सही र गलत  स्पष्ट गर्दछ। 5. प्रश्न: दर्शनले सामाजिक व्यवहारमा कस्तो प्रभाव पार्छ? उत्तर: दर्शनले सामाजिक व्यवहारमा समावेशी दृष्टिकोण र सहिष्णुतालाई प्रोत्साहित गरेर प्रभाव पार्छ। छोटो उत्तर दिनुहोस  दर्शन बैज्ञानिक साधनको प्रयोगात्मक विद्या पनि हो, कसरी? कारण उल्लेख गर्नुहोस् 1. तर्क र विश्लेषण: दर्शनमा तर्क, तथ्य जाँच, र विश्लेषणात्मक सोच प्रयोग हुन्छ, जसरी विज्ञानमा प्रयोगशाला परीक्षण वा अवलोकन गरिन्छ। 2. परिकल्पना निर्माण: कुनै दर्शनिक सिद्धान्त अघि सार्दा प्रारम्भिक परिकल्पना बनाइन्छ, जुन ...

 कक्षा १२ एकाइ ४ पाठ ५ समुदाएमा आएका परिवर्तन र समाजिक रुपान्तरण  1. प्रश्न: सामाजिक रुपान्तरण भन्नाले के बुझिन्छ? उत्तर: समाजका संरचना, मूल्य, मान्यता र व्यवहारमा आउने क्रमिक वा आकस्मिक परिवर्तन। 2. प्रश्न: सामाजिक रुपान्तरण किन आवश्यक छ? उत्तर: सामाजिक न्याय, समानता, प्रगति र समावेशीता सुनिश्चित गर्न। 3. प्रश्न: सामाजिक परिवर्तनका मुख्य कारणहरू के-के हुन्? उत्तर: शिक्षा, प्रविधि, आर्थिक गतिविधि, जनचेतना, कानुनी व्यवस्था, र राजनीतिक परिवर्तन। 4. प्रश्न: सामाजिक रुपान्तरणका सकारात्मक प्रभावहरू के हुन्? उत्तर: समान अवसर, मानव अधिकारको संरक्षण, आर्थिक विकास, र सामाजिक न्याय। 5. प्रश्न: सामाजिक रुपान्तरणका नकारात्मक असरहरू के हुन सक्छन्? उत्तर: सांस्कृतिक मूल्यहरूको क्षति, पारम्परिक सीपको उपेक्षा, र सामाजिक द्वन्द्वको सम्भावना। 6. प्रश्न: प्रविधिगत विकासले सामाजिक रुपान्तरणमा कसरी सहयोग गर्छ? उत्तर: सञ्चार, शिक्षा र रोजगारीका अवसरहरू बढाएर; जागरुकता फैलाएर। 7. प्रश्न: सामाजिक रुपान्तरणमा युवा वर्गको भूमिका किन महत्त्वपूर्ण छ? उत्तर: युवा वर्ग नवप्रवर्तनशील, ऊर्जावान् र परिवर्तनका...

 कक्षा १२ एकाइ ३ पाठ ६ संवेग व्यवस्थापन (क) संवेग भन्नाले के बुझिन्छ? उत्तर: संवेग भन्नाले मानिसमा उत्पन्न हुने विभिन्न प्रकारका भावनात्मक प्रतिक्रियाहरूलाई बुझिन्छ, जस्तै खुसी, दुःख, रिस, डर, आशा, उत्साह आदि। (ख) संवेग व्यवस्थापन भनेको के हो? उत्तर: संवेग व्यवस्थापन भनेको आफ्ना भावनाहरूलाई नियन्त्रण गर्ने, सकारात्मक रूपमा व्यक्त गर्ने, र उचित तरिकाले सम्हाल्ने प्रक्रिया हो। (ग) किशोरावस्थामा किन सहपाठी समूह महत्वपूर्ण हुन्छ? उत्तर: किशोरावस्थामा सहपाठी समूह महत्वपूर्ण हुन्छ किनभने यसले सामाजिक सीप, भावनात्मक समर्थन, आत्मविश्वास वृद्धि, तथा सकारात्मक र नकारात्मक व्यवहार सिक्ने अवसर प्रदान गर्छ। (घ) योगाभ्यासमा के के पर्दछन? उत्तर: योगाभ्यासमा ध्यान, प्राणायाम (साससम्बन्धी अभ्यास), शारीरिक व्यायाम (आसन), मानसिक सन्तुलन सुधार गर्ने प्रविधिहरू, र आत्मचेतना अभिवृद्धि गर्ने अभ्यासहरू पर्दछन्। (ङ) संवेग व्यवस्थापनका प्रमुख तत्वहरू के-के हुन्? उत्तर: आत्मचेतना, आत्मनियन्त्रण, सहानुभूति, सामाजिक सीप, र सकारात्मक सोच। (च) संवेग व्यवस्थापन किन आवश्यक  छ? उत्तर: यसले तनाव कम गर्छ, राम्रो...

 कक्षा १२ एकाइ ३  पाठ ५ 1. प्रश्न: आत्मबोध भनेको के हो? उत्तर: आफ्ना विचार, भावना, र कार्यहरूलाई आफ्नै मूल्य र मान्यतासँग तुलना गरी मूल्याङ्कन गर्ने प्रक्रिया। 2. प्रश्न: आत्मबोधको दुई महत्त्व के-के हुन्? उत्तर: १) आफूलाई अरूको दृष्टिकोणबाट हेर्न मद्दत गर्छ। २) आफ्ना संवेगहरू नियन्त्रण गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ। 3. प्रश्न: आत्ममूल्याङ्कन भन्नाले के बुझिन्छ? उत्तर: आफ्ना कार्य र तिनका परिणामलाई विश्लेषण गरी मूल्याङ्कन गर्ने प्रक्रिया। 4. प्रश्न: आत्मबोधका दुई तरिकाहरू के-के हुन्? उत्तर: १) ध्यान गर्ने। २) लेखन गर्ने। 5. प्रश्न: आत्ममूल्याङ्कनको महत्त्व के हो? उत्तर: आफ्ना कमीकमजोरी पहिचान गरी सुधार गर्न मद्दत गर्छ। 6. प्रश्न: आत्मबोधले व्यक्तित्व विकासमा कसरी सहयोग गर्छ? उत्तर: आत्मविश्वास बढाई र स्वतन्त्र चिन्तनको विकास गरी। 7. प्रश्न: आत्मबोध सिप विकास गर्न के गर्नुपर्छ? उत्तर: ध्यान, लेखन, र मनोमापन परीक्षणहरू अपनाउनुपर्छ। छोटो उत्तर दिनुहोस आत्मबोधका प्रकार र महत्व उल्लेख गर्नुहोस आत्मबोधका प्रकारहरू: 1. आन्तरिक आत्मबोध: आफ्नै भावना, विचार, र विश्वासहरूको गहिरो समझ। उदाहरणका ला...